H εκπαιδευτική Ψυχολόγος & Παιδοψυχολόγος Χάιδω Βογιατζή έχει πάθος να δουλεύει με παιδιά και έχει σε βάθος γνώση της αναπτυξιακής ψυχολογίας την οποία προσεγγίζει μέσα από τη νευροδιαφορετικότητα.
Βρισκόμαστε στη Λάρισα, λίγες μόλις μέρες πριν επιστρέψει στο Σάρρεϋ της Αγγλίας, όπου ζει και εργάζεται από το 2016, και κάνουμε μία συζήτηση σχετικά με τον αυτισμό και τη νευροδιαφορετικότητα, τις διαγνώσεις που δείχνουν 1 στα 5 παιδιά να έχουν απόκλιση από τα αναπτυξιακά ορόσημα, για το τι την γοητεύει και την παθιάζει στον ανθρώπινο εγκέφαλο και τη συμπεριφορά. Μια συζήτηση άκρως γοητευτική και για μένα, με σημεία που με αιφνιδιάζουν, καθώς η Χάιδω μιλά, εξηγεί και κάποιες φορές συγκινείται.
Τι είναι λοιπόν νευροδιαφορετικότητα, τη ρωτάω μια και μ΄ αρέσει να ξεκινάμε πάντα με τους «ορισμούς» που μας δίνουν το πλαίσιο της συζήτησης…
…
«Ένας διαφορετικός τρόπος σκέψης, νευροβιολογικά ποικιλόμορφος θα έλεγα που επηρεάζει το άτομο σε γνωστικό, κοινωνικό και συναισθηματικό επίπεδο. Το πως αφουγκράζεται το γύρω περιβάλλον τις ανάγκες των ατόμων με νευροδιαφορετικοτητα θα καθορίσει την εξέλιξη και πρόοδο του… Πρέπει να σταματήσουμε να κάνουμε λόγο για «δυσλειτουργικά» και «διαταραγμένα μυαλά» μόνο και μόνο επειδή κάποιες συμπεριφορές, συμπτώματα και χαρακτηριστικά αποκλίνουν της τυπικής ανάπτυξης. Η νευροδιαφορετικότητα είναι πολύτιμη για τη κοινωνία! Μας βοηθά να ξεπερνάμε τα όρια του «φυσιολογικού» και να γινόμαστε δημιουργικοί.
Για την Χάιδω, το «κλειδί» στο όλο θέμα είναι η αποδοχή.
«Βλέπω καθημερινά παιδιά και εφήβους με διάγνωση Αυτισμού που είναι εσωστρεφή, δυσκολεύονται να διαχειριστούν δύσκολες καταστάσεις, είναι τελειομανή… Αυτά είναι συμπτώματα της νευροδιαφορετικότητάς τους που επιμένουν στο χρόνο… Δεν θα επικεντρωθώ στη διάγνωση τους Αυτισμού, ΔΕΠΥ, κ.ο.κ, αντίθετα διερευνώ την προσωπικότητα τους, την αξιολογώ, εισακούγονται τα θέλω τους, οι επιθυμίες και ανάγκες τους, βρίσκουμε μαζί λύσεις και στρατηγικές που θα τους βοηθήσουν να μάθουν να διαχειρίζονται δύσκολες καταστάσεις και πάνω απ’ όλα να νιώσουν ότι ανήκουν κάπου. Τα περισσότερα παιδιά με τα οποία δουλεύω επιζητούν επί της ουσίας την αποδοχή και την ένταξη στο κοινωνικό γίγνεσθαι».
Τα νευροδιαφορετικα άτομα επιζητούν την αποδοχή και διευκολύνσεις. Θα πρέπει να αποβάλουμε το φόβο της ταμπέλας που δημιουργεί κοινωνικό στίγμα. Αν βλέπαμε το φάσμα του αυτισμού με το ιατρικο-παθολογικό μοντέλο, θα έλεγε κανείς ότι μιλάμε για μια πανδημία… 1 στα 5 παιδιά είναι νευροδιαφορετικά. Η ουσία είναι η ψυχο-εκπαιδευση όλων γύρω από το παιδί, αυτή θα κάνει τη δουλειά.
Εξήγησέ μου, με ποια μέθοδο δουλεύεις με τα παιδιά;
Ακολουθώ την προσωποκεντρική προσέγγιση σε συνδυασμό με την αναπτυξιακή ψυχολογία. Επικεντρώνομαι στην προσωπικότητα του παιδιού συνολικά. Για παράδειγμα δεν κοιτώ μόνο το μαθησιακό κομμάτι και αφήνω απ’ έξω τα συναισθήματα. Θέλω το παιδί μέσα στο σχολείο να αισθάνεται ελεύθερο να κάνει λάθη και να μάθει μέσα από αυτά, να αγαπήσει τον εαυτό του, να «αγκαλιάσει» τις δυσκολίες του και να αναπτύξει ψυχική ανθεκτικότητα. Η μάθηση είναι συναισθηματική διαδικασία για το παιδί και χρειάζεται να κινητοποιείται συναισθηματικά. Επίσης διερευνώ το κατά πόσο υπάρχει απόκλιση από τα τυπικά αναπτυξιακά ορόσημα σε σχέση πάντα με το «πλαίσιο», και όταν λέω πλαίσιο εννοώ την οικογένεια, το σχολείο και την κοινωνία.
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να διευκρινίσω ότι δουλεύω πολύ με τους γονείς. Υπάρχουν περιπτώσεις που δουλεύω περισσότερο με τους γονείς και λιγότερο με το παιδί γιατί χρειάζονται και αυτοί ψυχολογική υποστήριξη. Εάν για παράδειγμα το παιδί τους έχει λάβει διάγνωση Αυτισμού τους βοηθώ να νιώσουνε ότι έχουν ένα παιδί με ιδιαίτερες ικανότητες, δεν εστιάζουμε στην «ταμπέλα» αλλά στην προσωπικότητα του και στην αποδοχή της νευροδιαφορετικοτητας του… Από το πρώτο consultation με τους γονείς συζητάμε το πλάνο που θα ακολουθήσουμε. Είναι το λεγόμενο agree action plan, όπου αποφασίζουμε από κοινού πως θα δουλέψουμε, αν θα εμπλακώ με το παιδί ή το σχολείο· όλο το αρχικό πλάνο λειτουργεί σε βραχυπρόθεσμα πλαίσια, στη λογική του «plan do review» όπου κάθε ένα με δύο μήνες γίνεται αξιολόγηση του προηγούμενου διαστήματος και επαναχαράσσεται η στρατηγική. Δουλεύουμε βήμα-βήμα.
Αν για παράδειγμα ένα παιδί με διάγνωση αυτισμού, έχει πολύ καλή μνήμη, αλλά παρουσιάζει δυσκολίες γραφής και ανάγνωσης, θα δημιουργήσουμε ένα ολόκληρο πλάνο πάνω σε αυτά τα συγκεκριμένα στοιχεία για να τα βελτιώσουμε. Αν έχουμε παιδί με δυσκολίες στην κοινωνική ένταξη, θα οργανώσουμε παιχνίδια σε ομάδες. Ήδη, τα σχολεία στην Αγγλία έχουν ειδικά προγράμματα από το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα και τους special education coordinators που μπαίνουν στις τάξεις, βλέπουν τις ανάγκες του κάθε παιδιού και βγάζουν το πλάνο υποστήριξης στα ειδικά προγράμματα που διαθέτουν και καλούν τους εκπαιδευτικούς ψυχολόγους για να συζητηθούν και να αξιολογηθούν οι δυσκολίες των παιδιών. Επίσης δουλεύω πολύ με τους εκπαιδευτικούς πάνω στα εξατομικευμένα και ομαδικά προγράμματα παρέμβασης μέσα στη τάξη κτλ..
Ανέφερες ότι δεν ασχολείσαι με την διάγνωση…
Ναι δεν εστιάζω στη διάγνωση. Ασχολούμαι με το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του παιδιού με οποιαδήποτε διάγνωση, το οποίο δεν το βλέπω ως ένα άτομο προβληματικό που αποτελεί εξαίρεση.
Θα σου δώσω ένα άλλο παράδειγμα… Ας πούμε -είναι πραγματικό συμβάν αυτό που σου περιγράφω σε έναν κύκλο emotional coaching- ότι δύο παιδιά μαλώνουν πολύ στο σχολείο στο διάλειμμα. Ρωτάς το παιδί που είναι μέσα στα φυσιολογικά ορόσημα και σου απαντά ότι το άλλο, που έχει διάγνωση αυτισμού, το έσπρωξε πολύ δυνατά με χέρια του. Σύμφωνα με το μοντέλο της νευροδιαφορετικότητας, δεν θεωρείς το συμβάν ως μια κλασική περίπτωση συμπεριφοράς παιδιού με αυτισμό, αλλά ψάχνεις να εντοπίσεις γιατί συμπεριφέρθηκε με αυτό τον τρόπο. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, το αγοράκι μου είπε ότι του αρέσει να βάζει δύναμη με τα χέρια και έσπρωξε τον συμμαθητή του για να δει πως είναι η αίσθηση αυτή. Βλέπεις λοιπόν πως το αγοράκι έχει μια αισθητηριακή ανάγκη, να βάζει δύναμη στα χέρια του, και αφού το εντοπίσεις ψάχνεις να βρεις πως θα το ρυθμίσεις έτσι ώστε να υπάρχει εκτόνωση, η οποία σε δεύτερο επίπεδο θα μειώσει αυτό που αρχικά βλέπουμε ως επιθετική συμπεριφορά. Οπότε τι κάνεις; Δεν το στοχοποιείς αλλά σχεδιάζεις προγράμματα παιχνιδιού και ασκήσεις που θα βοηθήσουν αυτή την αισθητηριακή του ανάγκη.
Θεωρείς ότι το σχολικό περιβάλλον έχει προσαρμοστεί και αφομοιώσει αυτή την κουλτούρα;
Όχι, όσο θα έπρεπε. Αν για παράδειγμα σε μια τάξη το 20% των παιδιών παρουσιάζει νευροδιαφορετικοτητα δείχνοντας δυσκολίες στη γλώσσα αλλά ιδιαίτερες ικανότητες στη μουσική γιατί αυτό να αποτελεί εξαίρεση στο κανόνα; Μα, τη θέλουμε την εξαίρεση!
Τα σχολεία πρέπει να σταματήσουν να εστιάζουν μόνο στα μαθηματικά, την γλώσσα και τη φυσική και στους τέλειους βαθμούς! Οι τέχνες που είναι; Γιατί να μην χρησιμοποιήσεις στην εν λόγω περίπτωση τη μουσική στη διδασκαλία της γλώσσας αν βλέπεις ότι το 20% έχει ταλέντο στη μουσική και αφομοιώνει καλύτερα ό,τι έχει σχέση με το ρυθμό;
Δεν είναι λογικό τα παιδιά με ταλέντα και δεξιότητες, αυτά που χαρακτηρίζουμε ως exceptιοnal να βαρεθούν; Θα έπρεπε να χαιρόμαστε που έχουμε τέτοια παιδιά στην τάξη.
Η καθηγήτρια στο τμήμα ζωικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Κολοραντο Τεμπλ Γκραντιν η οποία διαγνώστηκε με αυτισμό και δε μιλούσε μέχρι τα 4 και σκεφτόταν με εικόνες βίωσε απόρριψη από τα σχολεία. Είπε τα εξής: «Ο κόσμος χρειάζεται όλων των ειδών τα μυαλά, έχει ανάγκη από ανθρώπους που βρίσκονται στο φάσμα του Αυτισμού».
Ποιο είναι θεωρείς το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτών των παιδιών; Η αποδοχή;
Η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η έλλειψη αυτοπεποίθησης που πηγάζουν από τη χαμηλή αίσθηση αποδοχής της διαφορετικότητας τους κοινωνικά.
Τώρα, ως προς το θέμα της αποδοχής υπάρχουν αρκετά μεγάλες διαφορές ανάμεσα στην Ελλάδα και την Αγγλία. Τα παιδιά στην Αγγλία και οι οικογένειες τους δεν αναστατώνονται ιδιαιτέρως όταν παίρνουν μια διάγνωση περί αυτισμού. θυμάμαι την περίπτωση ενός 19χρονου που μου είπε για το πόσο πολύ χάρηκε όταν πήρε τη διάγνωση του αυτισμού. Ένοιωσε ανακούφιση, κατανόησε που οφειλόταν η χρόνια αίσθησή του ότι δεν ανήκει στο σύνολο, ένιωθε μόνος στο σχολείο και δυσκολευόταν να συντονιστεί με τα υπόλοιπα παιδιά.
Είπες νωρίτερα, κάτι που μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Ότι 1 στα 5 παιδιά είναι νευροδιαφορετικά. Υπάρχει αύξηση και που οφείλεται; Ή μήπως πάντα ήταν έτσι και τώρα όλοι ασχολούμαστε περισσότερο και έχουμε τις διαγνώσεις;
Είναι γεγονός ότι η έρευνα και τα αξιολογητικά «εργαλεία» έχουν εξελιχθεί πολύ κι έτσι μαθαίνουμε να εντοπίζουμε τις δυσκολίες έγκαιρα· κατά συνέπεια έχουμε αύξηση της νευροδιαφορετικοτητας. Η ουσία είναι να μάθουμε να σκεφτόμαστε «out of the box» και να αποδεχόμαστε το διαφορετικό. Τα παιδιά πιστεύω ότι είναι οι καλύτεροι κριτές πολλές φορές. Για παράδειγμα, ο γιος μου έχει ένα συμμαθητή με αυτισμό. Τον ρώτησα επίτηδες κάποια στιγμή να μου πει ποια είναι η δυσκολία του συμμαθητή του. Μου είπε ότι δεν έχει τίποτα, παρά μόνο κάποιο θέμα διαχείρισης θυμού. Δεν πήγε η σκέψη του στην «ταμπέλα»… αλλά στον χαρακτήρα και την συμπεριφορά.
Αν τα ποσοστά των νευροδιαφορετικών παιδιών είναι τόσο υψηλά και παράλληλα δίνεται μεγάλη βαρύτητα μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα για την αποδοχή της διαφορετικότητας, πως εξηγείται το φαινόμενο να μιλάμε ταυτόχρονα για αύξηση του bulling;
Το bulling, να το διευκρινίσουμε αυτό, υπήρχε πάντα. Οι έρευνες όμως δείχνουν αύξησή του. Θεωρώ πως οι η κοινωνία περνάει κρίση μεγάλη, στις σχέσεις των ανθρώπων, την επικοινωνία, την αποδοχή του διαφορετικού σε οποιαδήποτε μορφή.
Στην ελληνική κοινωνία, για παράδειγμα, δεν έχουμε μάθει να ζούμε με «διαφορετικούς». Η οικονομική κρίση και τα lockdowns, έφεραν το όλο θέμα πιο έντονα στην επιφάνεια. Ο κόσμος δυσκολεύεται να αποδεχτεί το διαφορετικό. Έχει μάθει στο 1,2,3, στο συνηθισμένο, στο μέσο όρο, στο βόλεμα. Υπό αυτή την έννοια ή ίδια η κοινωνία είναι αυτιστική!
Φοβόμαστε τους διαφορετικούς και το διαφορετικό, μας απασχολεί έντονα το τι θα πει ο κόσμος. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ότι τα πράγματα μπορεί να γίνουν και αλλιώς.
Θα μπορούσα να σου πω ότι έχω βιώσει κι εγώ ένα τραύμα αποδοχής της διαφορετικότητας… ένα αίσθημα του «μη ανήκειν». Τελείωσα στην Ελλάδα το παιδαγωγικό, δούλεψα και στη συνέχεια πήγα στην Αγγλία για μετεκπαίδευση και επέστρεψα το 2007 ως ψυχολόγος. Φαινόταν σε όλους πολύ περίεργο… Πώς από εκπαιδευτικός έγινα ψυχολόγος; Πως γίνεται να είμαι και τα δύο; Οι άνθρωποι είχαν μάθει πως μπορείς να είσαι και να κάνεις ένα μόνο πράγμα, να έχεις μόνο μία ιδιότητα. Όλο αυτό μου προκαλούσε αμηχανία για να μην πω δυσφορία μερικές φορές. Και μου φαινόταν πραγματικά περίεργο γιατί στην Αγγλία τότε -τώρα έχει αλλάξει αυτό- για να ασχοληθείς με την εκπαιδευτική ψυχολογία θα έπρεπε υποχρεωτικά να έχεις εμπειρία τάξης. Έφυγα ξανά το 2016, δεν μπορούσα εδώ να πραγματοποιήσω και να συνδυάσω όλα αυτά που ήθελα… Δεν είναι και αυτό ένα παράδειγμα μη αποδοχής της διαφορετικότητας;
Σκέψου τώρα πως μπορεί να τα βιώνουν όλα αυτά τα νευροδιαφορετικά άτομα…
…
*Η Χάιδω Βογιατζή είναι εκπαιδευτική Ψυχολόγος & Παιδοψυχολόγος, εγγεγραμμένη Ψυχολόγος στο HCPC, Ορκωτός Ψυχολόγος BPS. Κατέχει πιστοποίηση EuroPsy (European certificate in Psychology) της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Συλλόγων των Ψυχολόγων και είναι καταχωρημένη στο Ευρωπαϊκό μητρώο Ψυχολόγων. Έχει πολυετή εμπειρία ως Εκπαιδευτική Ψυχολόγος και παρέχει υπηρεσίες ψυχολογικής στήριξης σε παιδιά, νέους, οικογένειες και σχολεία. Είναι εγγεγραμμένη στο Συμβούλιο Επαγγελματιών Υγείας και Φροντίδας (HCPC) στο Ηνωμένο Βασίλειο ως ψυχολόγος. Είναι κάτοχος δύο μεταπτυχιακών τίτλων, στην Εκπαιδευτική Ψυχολογία (Ινστιτούτο Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου καθώς και στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ) και έχει αναγνωριστεί ως Πιστοποιημένη Ψυχολόγος από τη Βρετανική Ψυχολογική Εταιρεία και το Υπουργείο Υγείας στην Ελλάδα. Κατέχει επίσης πτυχίο προσχολικής εκπαίδευσης από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και τίτλο QTA (Πιστοποίηση Εκπαιδευτικού) στο Ηνωμένο Βασίλειο. Έχει πάθος να δουλεύει με παιδιά και έχει σε βάθος γνώση της αναπτυξιακής ψυχολογίας. Εργάστηκε στην Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας στην Περιφέρεια του Brent στο Βορειοδυτικό Λονδίνο καθώς και στον ιδιωτικό τομέα στην Ελλάδα. Επίσης εργάστηκε στην Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας στο Surrey County Council. Εργάζεται επίσης ιδιωτικά προσφέροντας ψυχολογικές υπηρεσίες για παιδιά, νέους, οικογένειες και σχολεία. Συνεργάζεται στενά με παιδιά, εφήβους, νέους, οικογένειες και σχολεία στην πρωτοβάθμια, και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ειδικά σχολεία και κολέγια.