Η συμφωνία της Met με την ελληνική κυβέρνηση για τον «επαναπατρισμό» της συλλογής κυκλαδικών έργων τέχνης του δισεκατομμυριούχου Leonard Stern δεν είναι αυτό που φαίνεται.
…
Οι χαρακτήρες, και πολύ περισσότερο η πλοκή, είναι κάπως οικείοι, μερικοί θα έλεγαν ακόμη και βαρετοί: ένας πλουτοκράτης της Πέμπτης Λεωφόρου, ένας φιλάνθρωπος και ευεργέτης των θεσμών του Αυγούστου και ένας που έτυχε να έχει κυριευτεί από τη «μαγική» δύναμη των παράξενων «ειδώλων» που κατασκευάστηκαν στα νησιά των Κυκλάδων του Αιγαίου πριν από 5000 χρόνια. Ένα μεγάλο «εγκυκλοπαιδικό» μουσείο που είναι πολύ πρόσφατα στην επικαιρότητα και όλα για λάθος λόγους. Ένα άλλο ιδιωτικό μουσείο σε μια περιφερειακή χώρα, που δημιουργήθηκε από μια οικογένεια μεγιστάνα πλοίων. Και της κυβέρνησης αυτής της χώρας, που πρόκειται να επανεκλεγεί σύντομα, και μιας κυβέρνησης που βλέπει την υλική πολιτιστική κληρονομιά ως εμπορεύματα.
Οι ηθοποιοί συγκεντρώνονται για να σφυρηλατήσουν μια συμφωνία που περιλαμβάνει αυτά τα παράξενα αντικείμενα, μια συμφωνία που οι New York Times θα χαιρετήσουν ως «μια εφευρετική συνεργασία». Επαναπατρισμός, είπαν: Μια μικρή χώρα θα λάβει τα αντικείμενα που άφησαν το χώμα της, αλλά όχι πριν τα πάρουν από το σαλόνι του πλουτοκράτη και εκτεθούν στο μεγάλο μουσείο κάτω από το αρχοντικό του και σε μια ειδικά αφιερωμένη γκαλερί που φέρει το όνομά του. Μια win-win κατάσταση, όχι; Τελικά, δεν ήταν ο επαναπατρισμός που ζητούσαν τις προηγούμενες δεκαετίες τα αποαποικιακά κινήματα;
Μιλάω φυσικά για τη συμφωνία βάσει της οποίας κυκλαδικά ειδώλια και αντικείμενα από τη συλλογή του δισεκατομμυριούχου της Νέας Υόρκης Leonard Stern θα περιέλθουν ονομαστικά στην κυριότητα του Ελληνικού Δημοσίου αλλά στην πραγματικότητα θα μεταφερθούν σε μια νέα οντότητα που ίδρυσε ο Stern μαζί με ένα ιδιωτικό μουσείο στην Αθήνα. Στη συνέχεια θα εκτεθούν στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης (MET) για έως και 50 χρόνια.
Το άρθρο των New York Times άφησε έξω πολλές από τις βασικές πτυχές αυτής της πλοκής, πτυχές που θα αποκάλυπταν μια πιο ενδιαφέρουσα και ταυτόχρονα ανησυχητική ιστορία. Η New York Post ανέφερε ότι πρόκειται για μια πολύ αμφιλεγόμενη συμφωνία. Στην πραγματικότητα, κανένα μέλος της ελληνικής αρχαιολογικής και μουσειακής κοινότητας δεν την έχει υποστηρίξει και από ό,τι γνωρίζω, κανένας ειδικός στην ελληνική αρχαιολογία και κληρονομιά πουθενά στον κόσμο δεν την έχει υπερασπιστεί.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: Τα κυκλαδικά ειδώλια είναι μαρμάρινα αγαλματίδια που παράγονται από τις κοινότητες μικρής κλίμακας στα νησιά των Κυκλάδων του Αιγαίου την τρίτη χιλιετία π.Χ. Μικρότερος αριθμός από αυτά έχει βρεθεί στην Κρήτη, και ακόμη μικρότερος αριθμός βρίσκεται επίσης στην ηπειρωτική Ελλάδα και στη δυτική Ανατολία (αλλά στην προκειμένη περίπτωση ανήκουν σε συγκεκριμένο τύπο). Βρέθηκαν ως επί το πλείστον σε τάφους, αν και πιο πρόσφατα έχουν βρεθεί αρκετά σε οικιακά περιβάλλοντα, και σε ορισμένες τελετουργικές αποθέσεις, κυρίως στο μικροσκοπικό κυκλαδίτικο νησί της Κέρου, στο επίκεντρο μιας συνεχιζόμενης, συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας και στον τόπο μεγάλης παράνομης λεηλασίας στο παρελθόν.
Τα κυκλαδικά ειδώλια αποκαλούνται συχνά μαγικά και αινιγματικά, επαίνους που προσθέτουν στην ελκυστικότητά τους. Είναι όμως αινιγματικά για κάποιο λόγο. Αρχαιολογικά, γνωρίζουμε πολύ λίγα για το ρόλο και τη σημασία τους, επειδή ήταν εξαιρετικά ατυχές να προσελκύσουν, μετά από χιλιετίες παραμέλησης, την προσοχή των μοντερνιστών δυτικών καλλιτεχνών, κυρίως στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Άνθρωποι όπως ο Πικάσο, ο Τζιακομέτι και ο Μουρ εμπνεύστηκαν από αυτά και τους ανύψωσαν σε αριστουργήματα, θαυμάζοντας ιδιαίτερα τη λιτότητα και την απλότητά τους. Έγιναν μέρος της κουλτούρας της «υψηλής τέχνης» και του λόγου για τη γνώση. Η ζήτηση από πλούσιους συλλέκτες και μουσεία αυξήθηκε δραματικά, γεγονός που οδήγησε στη λεηλασία πολλών εκατοντάδων αρχαιολογικών χώρων, καταστρέφοντας για τα καλά την αρχαιολογική γνώση που προέρχεται από τα συμφραζόμενα και τη λεπτομερή και προσεκτική μελέτη της. Ως αποτέλεσμα, η συντριπτική πλειοψηφία των κυκλαδικών ειδωλίων που βρίσκονται σήμερα σε μουσεία και συλλογές στερούνται προέλευσης και είναι αποτέλεσμα λεηλασιών. Αναπτύχθηκε επίσης μια βιομηχανία απομιμήσεων, και όταν χρησιμοποιείτε μάρμαρα από τα ίδια νησιά είναι σχεδόν αδύνατο να ξεχωρίσετε τα αντίτυπα από τα προϊστορικά πρωτότυπα. Πολλά ψεύτικα αγοράστηκαν από μεγάλα δυτικά μουσεία και συλλέκτες, διαφθείροντας ολόκληρο το σώμα. Αυτό είναι ήδη γνωστό, βασική τροφή για κάθε προπτυχιακό αρχαιολογικό πρόγραμμα σπουδών.
Και εδώ έρχεται ο πρωταγωνιστής μας, ο Stern, ο οποίος από τη δεκαετία του 1980 έχει συγκεντρώσει μια σημαντική συλλογή από τέτοια ειδώλια και άλλα κυκλαδίτικα αντικείμενα. Η ελληνική κυβέρνηση συνεχίζει να επιμένει ότι αυτή η συλλογή της ήταν άγνωστη μέχρι πριν από δύο χρόνια. Ήταν έτσι; Μέρη του εκτέθηκαν στην πραγματικότητα στο Μουσείο του Μπρούκλιν το 1990 και παρουσιάστηκαν σε έναν κατάλογο έκθεσης. Η συλλογή ήταν γνωστή στους περισσότερους ειδικούς και ο ίδιος ο Στερν μίλησε γι’ αυτήν δημόσια το 2006, προσθέτοντας ότι ασχολούνταν με «μεγάλες συναλλαγές» σε αρχαιότητες. Τον περασμένο μήνα, είπε στη New York Post ότι ήθελε να διατηρήσει ανέπαφη τη συλλογή του και πλησίασε το Met για να τους τη δωρίσει. Το μουσείο το οποίο έχει δεχτεί επιδρομές έξι φορές μόνο το 2022 από το DA του Μανχάταν για λεηλατημένα αντικείμενα , επικοινώνησε με την Ελλάδα – τη μόνη χώρα που μπορεί να διεκδικήσει τη νόμιμη ιδιοκτησία των περισσότερων από αυτά.
Μετά από μυστικές διαπραγματεύσεις — στις οποίες συμμετείχε ακόμη και ο σημερινός πρωθυπουργός της Ελλάδας, Κυριάκος Μητσοτάκης — επετεύχθη συμφωνία που αφορούσε 161 αντικείμενα. Η συμφωνία υπεγράφη μεταξύ του ΜΕΤ, του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού, του ιδιωτικού Μουσείου Κυκλάδων-Γουλανδρή στην Αθήνα (επίσημη ονομασία Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης) και ενός νέου φορέα που ονομάζεται Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχαίου Πολιτισμού (HACI), με έδρα το Ντέλαγουερ και δημιουργήθηκε ειδικά για τους σκοπούς αυτής της συμφωνίας. Διευθυντές του HACI είναι ο πρόεδρος του Μουσείου Κυκλάδων-Γουλανδρή στην Αθήνα και άλλα δύο μέλη της οικογένειας Γουλανδρή, ο γιος του Στερν, και ο πρόεδρος του Ιδρύματος Οικογένειας Λέοναρντ Στερν. Το deal προβλέπει ότι οι αρχαιότητες περιέρχονται στην ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους, δεν τίθεται θέμα, αλλά η κατοχή μεταβιβάζεται στο HACI. Το ΜΕΤ θα εκθέτει τα αντικείμενα για τουλάχιστον 25 χρόνια (με δυνατότητα παράτασης στα 50 χρόνια) και θα λάβει δωρεά για την περαιτέρω προώθηση αυτής της συλλογής. Δεκαπέντε από τα ειδώλια θα ταξιδέψουν στην Αθήνα για μια προσωρινή έκθεση, διάρκειας ενός έτους. Αυτή η κεκλεισμένων των θυρών έκθεση άνοιξε στο Μουσείο Κυκλάδων-Γουλανδρή χθες, 2 Νοεμβρίου, με την αρχαιολογική και πολιτιστική κοινότητα να διαδηλώνει έξω.
Ακούγεται αυτό σαν επαναπατρισμός; Η συμφωνία απαιτούσε επικύρωση από το κοινοβούλιο (όπου πέρασε μόνο με κυβερνητικές ψήφους) και όπως πολλοί επικριτές έχουν ήδη σημειώσει, παραβιάζει πολλά άρθρα του ελληνικού αρχαιολογικού νόμου. Εδώ, ο συλλέκτης-δωρητής μεταβιβάζει την κατοχή εν μέρει στον εαυτό του και εν μέρει σε ένα ιδιωτικό μουσείο στην Αθήνα, το οποίο είναι μέρος του ίδιου πολιτιστικού οικοσυστήματος: εξέχοντες μελετητές έχουν δείξει εδώ και πολλά χρόνια ότι το Μουσείο Κυκλάδων-Γουλανδρή έχει συμβάλει καθοριστικά στην τροφοδότηση της ζήτησης για αυτά τα αντικείμενα, οδηγώντας σε μαζικές λεηλασίες. Η δικαίωση και το άλλοθι του μουσείου, σε ένα έθνος-κράτος με αυστηρούς αρχαιολογικούς νόμους, είναι ότι διατηρεί αυτά τα αντικείμενα στη χώρα. Αυτή είναι η γραμμή επιχειρήματος που έχει υιοθετήσει και η σημερινή κυβέρνηση σε σχέση με αυτή τη συμφωνία: θα επιστρέψουν στη χώρα, σε 50 χρόνια. Αλλά με ποιο κόστος; Ασβεστοποίηση της λεηλασίας των αρχαιολογικών χώρων; Μεταφορά της κατοχής των αρχαιοτήτων και των εσόδων που προέρχονται από αυτές σε ιδιωτικά μουσεία που είτε έχουν δημιουργηθεί ως αποτέλεσμα λεηλασίας είτε εμπλέκονται στον χειρισμό λεηλατούμενων αντικειμένων; Ιδιωτικοποίηση της αρχαιολογικής υλικής κληρονομιάς γενικότερα; Υπονόμευση όλων των αξιώσεων αποκατάστασης από την Ελλάδα και άλλους; Τι γίνεται με τις επανορθώσεις για την καταστροφή της αρχαιολογικής γνώσης και του πλαισίου, την καταστροφή, στην πραγματικότητα, των πρωτοκυκλαδικών κόσμων; Και πώς αυτά τα αντικείμενα πρέπει να παρουσιαστούν και να ερμηνευτούν στα διάφορα κοινά, δεδομένης της απουσίας οποιασδήποτε συμφραζόμενης πληροφορίας;
Σε μια στιγμή που η αποαποικιοποίηση των μουσείων παγκοσμίως κερδίζει δυναμική, ιδιαίτερα μετά την έκθεση Savoy-Sarr και άλλες διάφορες κινητοποιήσεις, αυτή η θλιβερή υπόθεση μας διδάσκει ότι οποιεσδήποτε αξιώσεις επαναπατρισμού δεν μπορούν να βασίζονται σε πλουτοκρατική, αφηρημένη αισθητική, εθνικιστικές αρχές παντρεμένες με ακραίο νεοφιλελευθερισμό και σύμπλεγμα κατωτερότητας των κρυπτοαποικισμένων. Τα υπογράφοντα μέρη θέλουν να το δουν αυτό ως πρότυπο για άλλες συλλογές, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι ακόμη και αυτή η πρώτη περίπτωση θα οδηγήσει σε αίσιο αποτέλεσμα. Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων έχει ήδη παραδώσει στοιχεία στον Εισαγγελέα της Ελλάδας που δείχνουν ότι ορισμένα από τα αντικείμενα της συλλογής, αν είναι καθόλου πρωτότυπα, προέρχονταν αναμφισβήτητα από λεηλατημένες τοποθεσίες, συμπεριλαμβανομένων αυτών από την Κέρο. Αυτά τα συγκεκριμένα αναφέρθηκαν μάλιστα σε βιβλίο της αρχαιολόγου Πέγκυ Σωτηρακοπούλου το 2005 που εκδόθηκε από το ίδιο το Μουσείο Κυκλάδων-Γουλανδρή. Και τι γίνεται αν κάποια από τα αντικείμενα της συμφωνίας αποδειχθούν πλαστά; Αυτό μπορεί τελικά να αποδειχθεί τραγική κωμωδία.
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Πρωτοκυκλαδική μαρμάρινη γυναικεία μορφή (2600–2400 π.Χ.), επί του παρόντος στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης (με την ευγενική παραχώρηση του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης)
Πηγή: hyperallergic.com