Η πρώτη φορά που διείσδυσα σε μια δομή κοινωνικής πρόνοιας, όπως αποκαλούνται σήμερα πιο κομψά τα ορφανοτροφεία και ψυχιατρεία του παρελθόντος –πάντα, τυχαίο(;), τα σκέφτομαι με μια σκιά, ένα φόβο, σαν να συμβαίνει κάτι κακό, ήταν στη Λέρο· στο Ψυχιατρείο. Και μάλιστα εν μέσω καλοκαιρινών διακοπών, ερωτευμένη πολύ και 23 ετών· εκ προοιμίου σε πλήρως αντιφατικές και ακατάλληλες συνθήκες.
Ήταν μια σοκαριστική, έως τραυματική εμπειρία. Η πρώτη φορά που υποψιάστηκα τι μπορεί να κάνει άνθρωπος σε άνθρωπο.
Μας παρότρυνε να επισκεφτούμε το Ψυχιατρείο ένας από τους πιο καλούς φίλους του πατέρα μου που ήταν φαντάρος κάποτε στο νησί. «Έπρεπε» να το δούμε μας έλεγε. Μπήκαμε με ειδική άδεια για να συναντήσουμε ένα φίλο του ψυχίατρο.
Δεν είχα συνειδητοποιήσει με τι ιστορικό φορτίο θα ερχόμουν σε επαφή. Με «Το ένοχο μυστικό της Ευρώπης» όπως και το ομώνυμο άρθρο του Observer («Europe’s guilty secret», 1989, J.Merrit) που μιλούσε για την «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου». Έτσι είχε ονομαστεί το ίδρυμα το 1957 όταν πρωτοάνοιξε· από το ’82 σταμάτησε να δέχεται νέους ασθενείς με απόφαση του υπουργείου Υγείας μετά τις καταγγελίες που έφεραν στο φως τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων. Μέχρι τότε μάζευε όλους τους απόκληρους. Το κριτήριο επιλογής των ασθενών ήταν αρχικά η έλλειψη επισκέψεων από συγγενικά πρόσωπα στα ιδρύματα όπου νοσηλεύονταν για διάστημα μεγαλύτερο των 12 μηνών. Το 1980 οι νοσηλευόμενοι έφθασαν τους 2000 -τους μάζευαν από όλη την Ελλάδα και τους έστελναν στο νησί-, το 1988 στους 1150 ενώ το 1991 ήταν 991. Στις αρχές τους 1980, όταν άρχισαν οι καταγγελίες, το προσωπικό του ψυχιατρείου της Λέρου ανερχόταν σε χίλια περίπου άτομα, στην πλειοψηφία τους ντόπιοι, αν και ο αριθμός των ψυχιάτρων ήταν µόνο δύο. Χρειάστηκε ένα ντοκιμαντέρ, το Leros: Island of Outcasts (Λέρος: Νησί των Απόβλητων) στο βρετανικό Channel 4 το 1990 για να κάνει την Ευρωπαϊκή Κοινότητα να χρηματοδοτεί αποστολή στη Λέρο ιατρικού και εξειδικευμένου νοσηλευτικού προσωπικού από την Τεργέστη.
Αλλά δεν ήταν το ιστορικό φορτίο μόνο· ήταν το τοπίο, τα κτίρια, οι πτέρυγες που είχαν κλείσει αλλά υπήρχαν ακόμη οι αλυσίδες και τα ίχνη σε τοίχους, πατώματα και κρεβάτια. Ήταν οι ίδιοι οι ασθενείς, υπήρχαν αρκετοί ακόμη τότε το 2003, που ήταν λες και το είχαν χαραγμένο πάνω τους όλο αυτό που συνέβαινε για 25 χρόνια. Ήταν η όψη της τρέλας και η παραμόρφωση που φέρνει στον άνθρωπο. Που ήταν σαν να ήταν μεταδοτική· όλοι, προσωπικό και ασθενείς, κάπως μοιάζαν μεταξύ τους. Όταν χτυπήσαμε την πόρτα μιας αίθουσας για να συναντήσουμε το γιατρό που μας περίμενε για να μας ξεναγήσει, ήταν μέσα περίπου 20 άτομα σε κύκλο σαν σε group therapy, δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε ποιος ήταν ο γιατρός. Δεν ξεχώριζε, έστω τόσο κραυγαλέα. Έπρεπε να παρατηρήσεις για να καταλάβεις και να ξέρεις σε ποιον θα απευθύνεις λόγο και βλέμμα. Αφού μας ξενάγησε σε όλες τις πτέρυγες και μας διηγήθηκε διάφορες ιστορίες μας είπε ότι θα ήταν καλύτερα για μας να μην πάμε και στη δομή του ΠΙΚΠΑ. Αυτό είχαμε κανονίσει εξ αρχής. Θα ήταν δυσβάσταχτες για μας οι εικόνες των παιδιών και οι συνθήκες, μας είπε. Τον ακούσαμε· προσωπικά δεν άντεχα άλλο.
Όταν ξεκίνησαν οι αποκαλύψεις για την «Κιβωτό του Κόσμου» μου ήρθαν αυτές οι εικόνες που είχα δει εκεί. Και κάποιες άλλες που είχα φανταστεί όταν διάβασα το «Λίγη Ζωή» της Χάνια Γιαναγκιχάρα· με τον Τζουντ σαν ένα τραγικό ήρωα που μοιάζει να έχει ξεπηδήσει από κάποιο κλασικό μυθιστόρημα εποχής· τον χαρισματικό δικηγόρο και διαλυμένο σωματικά και ψυχικά από τους τρόμους της παιδικής του ηλικίας· από αυτά ανείπωτα βάναυσα που αργά και βασανιστικά ανακαλύπτεις όσο το διαβάζεις ότι του έκανε ο Αδερφός Λουκ. Αλλά έχεις πάντα την ασφάλεια της λογοτεχνίας και της μυθοπλασίας και έτσι αντέχεις· αν και η συγγραφέας σε δυσκολεύει όσο μπορεί, σε οδηγεί σε μια υποχρεωτική ταύτιση με γεγονότα υπερβολικής σπανιότητας…
Για ποια υπερβολική σπανιότητα μιλάμε όμως, όλοι εμείς οι σοκαρισμένοι από τις αποκαλύψεις;
Λες και πρώτη φορά αποκαλύπτονται αντίστοιχες ιστορίες σε κοινωνικές δομές πρόνοιας, κρατικές, των ΜΚΟ ή εκκλησιαστικές, όπου η βίαιη εξουσία φτάνει να ασκείται σαν καθιερωμένος κανόνας, εσωτερικευμένος, σχεδόν αποδεκτός, ακόμη και από τα θύματά του· αυτά τα μικροκαθεστώτα ολοκληρωτισμού.
Στη Γαλλία μόνο, το 2021 μια ανεξάρτητη επιτροπή που συστάθηκε μετά από αίτημα της Γαλλικής Καθολικής Εκκλησίας διεξήγαγε έρευνα και κατέγραψε περίπου 216.000 παιδιά που είχαν πέσει θύματα καθολικών κληρικών από το 1950.
Νωρίτερα, το 2002 η Boston Globe, μετά από πολύμηνη έρευνα, είχε δημοσιεύσει τα αποτελέσματα σχετικά με την παιδική κακοποίηση στην Καθολική Εκκλησία της Βοστώνης. Μόνο μετά τα δημοσιεύματα της εφημερίδας, αν και οι καταγγελίες είχαν ξεκινήσει από 1984, προέκυψαν διώξεις σε 5 ιερείς για 249 κακουργήματα και υπήρξαν αναρίθμητες αγωγές. Αυτό ήταν η αρχή του μεγάλου σκανδάλου σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας. Ενθαρρυμένα από τις αποκαλύψεις χιλιάδες θύματα σε ολόκληρη την επικράτεια των ΗΠΑ μίλησαν, ενώ ήρθαν στο φως σκάνδαλα κακοποίησης στον Καναδά, στην Αυστραλία, στην Ιρλανδία κ.α.
Όσο έχουμε απόκληρους, «κοινωνικά» ορφανά, μειωμένη κρατική πρόνοια, παρέμβαση και εποπτεία, δομές, Εκκλησίες με «αγίους» θα έχουμε και πατέρες Αντώνιους, πρεσβυτέρες και Αδερφούς Λουκ και δολοφόνους πάστορες.
Όσο έχουμε ανάγκη να πιστεύουμε σε «αγίους» και να μην αποδεχόμαστε τις άθλιες πτυχές της ανθρώπινης φύσης, κι όσο επαναπαυόμαστε ότι ερχόμαστε κάθε φορά αντιμέτωποι με γεγονότα υπερβολικής σπανιότητας, τόσο πιο συχνά θα τα συναντάμε…
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Underwood Archives