Το γεγονός ότι ζω περισσότερο από 30 χρόνια εκτός Ελλάδας είναι προφανές ότι έχει επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο βλέπω την ελληνική γλώσσα, της οποίας προσπαθώ να κατανοήσω την εξέλιξη, να γνωρίζω στο μέτρο του δυνατού τις αλλαγές της, που ομολογώ ότι είναι περισσότερες από ότι φανταζόμουν, και να προσαρμόζομαι -μερικές φορές με δυσκολία- στους νεωτερισμούς της. Είτε στον προφορικό είτε στο γραπτό λόγο παρατηρώ μία έντονη χρήση ξένων λέξεων -πάντα βέβαια υπήρχε και προφανώς δεν έδινα μεγάλη σημασία- που με ενοχλεί και είναι αντικείμενο μικροδιαφωνιών με φίλους και κλασικό θέμα σχολιασμού με την Εύη που χρησιμοποιεί πολύ συχνά αγγλικές λέξεις ή εκφράσεις στα κείμενά της… Αποδεκτό όταν δεν υπάρχουν οι πραγματικά αντίστοιχες ελληνικές λέξεις, τις περισσότερες φορές όμως υπάρχουν, είναι πολύ όμορφες και αποτελεσματικές, γι’ αυτό και θεωρώ την συχνή προσφυγή σε αγγλικούς όρους άσκοπη και περιττή.
Βέβαια η απάντηση τις περισσότερες φορές είναι ότι οι δανειζόμενες ξένες λέξεις και εκφράσεις μας βοηθούν στο να συντομολογούμε και να ακριβολογούμε έτσι γινόμαστε πιο κατανοητοί. Το θέμα έχει πραγματικά πολύ ενδιαφέρον κυρίως σε ότι έχει σχέση με την κατανόηση του κειμένου.
Και ενώ οι γλωσσολογικοί προβληματισμοί περί δανείων και αντιδανείων παραμένουν σταθερά ανοιχτοί στη σκέψη μου και σε συζητήσεις, έπεσε πρόσφατα στην αντίληψή μου ένα κείμενο-δήλωση ενός πολιτικού προσώπου, το οποίο προς μεγάλη μου έκπληξη δεν έκανε χρήση ξενόφερτης ορολογίας, αλλά έβριθε εκφράσεων και λέξεων που όταν διάβασα ένα τμήμα της σε μια παρέα φίλων παρατήρησα ότι το κάθε μέλος της συντροφιάς δεν καταλάβαινε ακριβώς το ίδιο πράγμα.
Σας παραθέτω το επίμαχο απόσπασμα του κειμένου που τιτλοφορούνταν «Σημεία των καιρών»…
Μετά από ένα κυκεώνα δηλώσεων, μέσα… σε ένα ατέρμονο κυνήγι μαγισσών, ο κύριος (τάδε) συνοδευόμενος από τον μέντορα του απάντησε «Είμαστε υπέρ του διαλόγου, όχι υπέρ της «διά ροπάλου» τακτικής. Τα λόγια μας είναι σταράτα. Δεν υπάρχουν όπως υπαινίχθη Κουίσλινγκ, αλλά παλιές καραμπίνες στο χώρο μας… Τα σημεία και τέρατα στα οποία αναφέρθηκαν αφορούν άλλους και όχι εμάς. Ο κύβος ερρίφθη!».
Τι ακριβώς σημαίνουν κάποιες εκφράσεις και από πότε χρησιμοποιούνται; Ποια είναι η καταγωγή τους και η αρχική τους σημασία; Από πότε έχει καθιερωθεί η χρήση τους;
Ενώ σε γενικές γραμμές όλοι καταλαβαίνουμε ένα τέτοιο κείμενο, συνάμα οι παρερμηνείες μπορεί να είναι σημαντικές.
Παραθέτω κάποιες διασκεδαστικές πληροφορίες σχετικά με την χρήση των εκφράσεων του ανωτέρω κειμένου:
ΛΟΓΙΑ ΣΤΑΡΑΤΑ
Εκείνα που μετριούνται κόκκον προς κόκκον (του σιταριού) και κατ´ επέκταση εκείνα που λέγονται με παρρησία, έξω από τα δόντια. Τα «σταράτα λόγια» είναι οι καθαρές, οι χωρίς περιστροφές, οι ξάστερες κουβέντες.
ΚΥΚΕΩΝΑΣ
Ο κυκεώνας, κατά την αρχαιότητα, ήταν είδος ροφήματος. Επρόκειτο για ένα μείγμα διάφορων υλικών που το έπιναν ως αναψυκτικό ή ως φάρμακο. Ήταν ένα δυναμωτικό ποτό από χοντροκοπανισμένο αλεύρι, νερό και φλισκούνι (ένα βοτάνι με αρωματικές και τονωτικές ιδιότητες).
Λέγεται πως ο κυκεώνας ήταν ευχάριστο ρόφημα για εκείνον που το έπινε, αλλά δύσοσμο για τους γύρω του. Αργότερα, άρχισε να συνοδεύεται και από στερεά τροφή που λεγόταν «ακράτισμα» και αποτελούνταν από ψωμί βουτηγμένο σε ανέρωτο κρασί συνοδευόμενο από ελιές και σύκα.
Το συνονθύλευμα πολλών και διαφορετικών υλικών που αναμειγνυόταν για την παρασκευή του ποτού αυτού, προσέδωσε στην λέξη την μεταφορική σημασία του ανακατέματος ανόμοιων και ασυμβίβαστων πραγμάτων, ώστε με τη λέξη «κυκεώνας» να εννοούμε και σήμερα την πλήρη σύγχυση, το μπέρδεμα.
ΚΥΝΗΓΙ ΜΑΓΙΣΣΩΝ
Κατά τα χρόνια του μεσαίωνα αλλά και κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης η Καθολική Εκκλησία κρατώντας για τον εαυτό της και τους πιστούς της τον τίτλο των αληθινών εκπροσώπων του Θεού και εκμεταλλευόμενη την θρησκοληψία, τις κρατούσες δεισιδαιμονίες και τις προκαταλήψεις των απλών ανθρώπων, εξαπέλυσε αληθινό ανθρωποκυνηγητό εναντίον όλων όσων εκτιμούσε πως απειλούσαν το σύστημα.
Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε τότε στις μάγισσες, πλάθηκε μάλιστα και ιδιαίτερη μυθολογία για αυτές. Θεωρήθηκαν ότι αποτελούσαν σύνδεσμο διαβολικό και ότι συνέρχονταν ένα ορισμένο Σάββατο του έτους το λεγόμενο Σάββατο των Μαγισσών για να ανανεώσουν τα μαγικά τους φίλτρα.
Οι μυθοπλασίες ήταν πολλές και τόσο έντονες που είχαν ως αποτέλεσμα το διωγμό και το θάνατο στην πυρά πολλών αθώων, ιδίως γυναικών που κατηγορήθηκαν για μαγεία και συνεταιρισμό προς τον διάβολο.
«Κυνήγι μαγισσών» χαρακτηρίζουμε σήμερα την αναζήτηση υπευθύνων που απειλούν το σύστημα και την καθεστηκυία τάξη.
ΕΙΝΑΙ Ο ΜΕΝΤΟΡΑΣ ΜΟΥ
Ο Μέντωρ ήταν ομηρικός ήρωας από την Ιθάκη στον οποίο ο φίλος του Οδυσσέας, φεύγοντας για την Τροία, εμπιστεύτηκε την φροντίδα του σπιτιού του και την εκπαίδευση του Τηλέμαχου. Για τις υπηρεσίες του αυτές και την αφοσίωση του, το όνομα του έγινε συνώνυμο κάθε συνετού και πιστού φίλου, κάθε σημαντικού δασκάλου, κάθε προσώπου που συμβουλεύει και καθοδηγεί κάποιον, ώστε να κάνει τις σωστές επαγγελματικές επιλογές.
ΔΙΑ ΡΟΠΑΛΟΥ
Στα τέλη του 19ου αιώνα την αστυνομία την είχαν αναλάβει οι δήμοι, γι’ αυτό και ο κάθε δήμαρχος διόριζε αστυνόμους τους δικούς του ανθρώπους και τους μπράβους του. Στην αρχή, τα όργανα αυτά του νόμου δεν είχαν στολή και επέβαλαν την τάξη με ένα ραβδί μήκους 75 εκατοστών. Έφερε την επιγραφή «Η ισχύς του νόμου» αλλά επειδή ο λαός υποδέχθηκε τους ειρηνοφύλακες με άγριες διαθέσεις εκείνοι, προκειμένου να μπορέσουν να επιβληθούν αποτελεσματικότερα, αντικατέστησαν το ραβδί με ένα χοντρό ρόπαλο που είχε μία σιδερένια σφαίρα στην άκρη. Δεν δίσταζαν να το χρησιμοποιήσουν, γι’ αυτό και πολλά κεφάλια πολιτών ανοίξανε επί 30 χρόνια.
Από εδώ προέρχεται και η φράση «διά ροπάλου», που δηλώνει πειθαναγκασμό.
ΚΟΥΙΣΛΙΝΓΚ
Ο V. Quisling (1887-1945) Νορβηγός πολιτικός, υπήρξε ταγματάρχης του νορβηγικού στρατού και εξαιτίας της συνεργασίας του με τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του Β παγκοσμίου πολέμου, το όνομα του έγινε συνώνυμο του συνεργάτη των ναζιστών. Παραδόθηκε στο νορβηγικό πατριωτικό μέτωπο 9 Μαΐου 1945 και στις 24 Οκτωβρίου του ίδιου έτους εκτελέστηκε. Έκτοτε, «Κουίσλιγκ» χαρακτηρίζεται το πολιτικό συνήθως πρόσωπο, που συνεργάζεται με τους κατακτητές της χώρας του.
ΕΙΝΑΙ ΠΑΛΙΑ ΚΑΡΑΜΠΙΝΑ
Είναι γνωστό ότι οι ιππότες ήταν δεινοί ξιφομάχοι. Δειλοί αντίπαλοι τους που δεν είχαν το σθένος να τους αντιμετωπίσουν κατά πρόσωπο, καιροφυλακτούσαν σε γωνιές ερημικών δρόμων τις σκοτεινές νύχτες και εκ του ασφαλούς τους δολοφονούσαν, πυροβολώντας με τις καραμπίνες τους. (Αυτός είναι και ο λόγος που χαρακτηρίζουν στο τζόγο «καραμπίνες» όσους δεν είναι τολμηροί στο παιχνίδι αλλά χτυπάνε μόνο όταν έχουν γερό φύλο που τους εξασφαλίζει την νίκη).
Στις αρχές της χρήσης τους όμως πολλές καραμπίνες δεν έβγαιναν καλές. Χρειαζόταν καιρό ο καραμπινιέρης να βεβαιωθεί, ύστερα από επανειλημμένη χρήση της, αν η καραμπίνα του ήταν ανθεκτική, ευθύβολη κλπ. έτσι, τις παλιές και δοκιμασμένες καραμπίνες τις είχαν σε μεγάλη εκτίμηση. Εξαιτίας αυτού επικράτησε ως παλιά καραμπίνα να χαρακτηρίζεται ο έμπειρος και έξυπνος άνθρωπος.
ΣΗΜΕΙΑ ΤΩΝ ΚΑΙΡΩΝ
Συνηθισμένη έκφραση με την οποία υπονοούνται οι οιωνοί, οι προβλέψεις, οι διαθέσεις ανθρώπων, οι συνθήκες, τα δεδομένα και γενικά όλα τα ενδεικτικά σημάδια που μπορούν να επηρεάσουν την έκβαση κάποιας υπόθεσης.
Ρίζα της έκφρασης θα πρέπει να θεωρηθεί η αρχαία διοσημία (=σημείο του Διός).
Σαν διοσημίες εκλαμβάνονταν διάφορα φυσικά φαινόμενα όπως οι θύελλες, οι αστραπές, οι βροντές, οι σεισμοί, η έκλειψη ηλίου και σελήνης κ.α. από την ερμηνεία των οποίων προβλέπονταν τα μέλλοντα και ρυθμίζονταν οι ενέργειες των ενδιαφερομένων. Έτσι, λίγες σταγόνες βροχής την ώρα που συνεδρίαζε η εκκλησία του δήμου ήταν αρκετές για να θεωρηθεί κακός οιωνός, οπότε οι συγκεντρωμένοι ανάγκαζαν τους πρυτάνεις να διακόψουν την συνεδρίαση. Τέτοιου είδους σημάδια ονομάζονταν από τους αρχαίους και τέρατα. Συγγενείς έκφραση είναι και οι Οιωνοί. Οιωνός για τους αρχαίους ήταν σαρκοφάγο όρνιο (γύπας) του οποίου η κατεύθυνση της πτήσης (δεξιά ή αριστερά) ή οι κρωγμοί του αποτελούσαν σημεία πρόβλεψης των μελλόντων.
Ο ΚΥΒΟΣ ΕΡΡΙΦΘΗ
Ο Ιούλιος Καίσαρας μάταια ανέμενε στην όχθη του ποταμού Ρουβίκωνα σημείο υποχώρησης πάνω στις προτάσεις του εκ μέρος των αντιπάλων του που βρισκόταν στη Ρώμη. Έτσι, σύμφωνα με τον Σουητώνιο αποφάσισε, ξεπερνώντας τους δισταγμούς του και λέγοντας την περίφημη φράση
«Alea jacta est » (ο κύβος, «το ζάρι» ερρίφθη ) να κινητοποιηθεί.
Τη νύχτα της 10ης Ιανουαρίου του 49 πΧ. πέρασε με τα στρατεύματα του τον μικρό ποταμό, που αποτελούσε το όριο της επαρχίας του από την τότε Ιταλία, έστω κι αν γνώριζε πως μία τέτοια ενέργεια σηματοδοτούσε την έναρξη εμφυλίου πολέμου, αφού συγκεκριμένος νόμος απαιτούσε από κάθε στρατηγό που εισέρχεται στην χώρα από βορρά να διαλύει το στρατό του, προτού διαβεί το ποτάμι αυτό. To «o κύβος ερρίφθη» το λέμε και σήμερα για κρίσιμη απόφαση που πάρθηκε μετά από πολλές αμφιταλαντεύσεις.