Ο αναβρασμός που επικρατεί στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών θεσμών στις Βρυξέλλες μετά το Qatargate, το σκάνδαλο χρηματισμού στην καρδιά της Ε.Ε. με εμπλεκόμενη, μεταξύ άλλων, την Ελληνίδα ευρωβουλευτή και αντιπρόεδρο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Εύα Καϊλή, φέρνει για μια ακόμη φορά στην επικαιρότητα τα σκάνδαλα διαφθοράς που ταλανίζουν ολόκληρο τον κόσμο. Αυτά που προηγήθηκαν και αυτά που θα ακολουθήσουν.
Το Qatargate δεν θα έπρεπε να αποτελεί τόσο μεγάλη έκπληξη. Την περασμένη άνοιξη, το κατά μέσο όρο 68% των ερωτηθέντων σε έρευνα σε ολόκληρη την ΕΕ δήλωσε ότι η διαφθορά είναι ευρέως διαδεδομένη στη χώρα τους. Γιατί, λοιπόν, θα έπρεπε να είναι διαφορετικά στο Στρασβούργο ή στις Βρυξέλλες; Όπως δείχνει το γράφημα, προηγούμαστε όλων σε καχυποψία. Μαζί με τη Φινλανδία, η Δανία είναι το μόνο μέλος της ΕΕ όπου λιγότεροι από έναν στους πέντε πολίτες πιστεύουν ότι η διαφθορά είναι διαδεδομένη στη χώρα τους.
Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή βλέπουμε ότι το φαινόμενο της διαφθοράς είναι μια ιστορία τόσο παλιά όσο και ο άνθρωπος… Διαφορετικά ανεκτό ή καταπολεμημένο, ανάλογα με τον χρόνο και τον τόπο. Παρατηρούμε δε ότι ο ίδιος ο ορισμός της διαφθοράς έχει αλλάξει συχνά, καθώς οι επαγγελματίες της διαφθοράς έχουν συναντήσει τις ιδέες, τους νόμους και τα έθιμα διαφορετικών λαών. Το Λεξικό της Οξφόρδης ορίζει τη διαφθορά ως «ανέντιμη ή δόλια συμπεριφορά από αυτούς που βρίσκονται στην εξουσία, που συνήθως περιλαμβάνει δωροδοκία».
Η ουσία του φαινομένου, ωστόσο, παρέμεινε αναλλοίωτη στον χρόνο.
…
Αν ανατρέξουμε στην Ιστορία, θα δούμε ότι από την Πρώτη Δυναστεία (3100–2700 π.Χ.) της αρχαίας Αιγύπτου παρατηρήθηκε διαφθορά στο δικαστικό της σύστημα, ενώ η πρακτική υπήρχε και στην αρχαία Κίνα. Συγκεκριμένα, στην κινεζική μυθολογία, κάθε νοικοκυριό έχει έναν θεό της κουζίνας που παρακολουθεί τη συμπεριφορά των μελών του. Μια εβδομάδα πριν από την Κινεζική Πρωτοχρονιά, ο Θεός της Κουζίνας ανεβαίνει στον ουρανό για να παρουσιάσει την ετήσια έκθεσή του στον Κυβερνήτη του Ουρανού, τον Αυτοκράτορα του Νεφρίτη. Η μοίρα του νοικοκυριού, είτε πρόκειται για ανταμοιβή είτε για τιμωρία, εξαρτάται από αυτήν την αναφορά. Σε μια προσπάθεια να διασφαλίσουν μια καλή αναφορά, πολλά νοικοκυριά αλείφουν μια τούρτα με ζάχαρη και μέλι στην εικόνα του Θεού της Κουζίνας που κρατούν στα σπίτια τους πριν κάψουν την εικόνα, η οποία στην κινεζική μυθολογία είναι πώς ο Θεός της κουζίνας μπορεί να ανέβει στον ουρανό για να συναντήσει ο αυτοκράτορας του νεφρίτη.
Αναφορές για το φαινόμενο της διαφθοράς έχουμε στην αρχαία Ελλάδα, με τον Ηρόδοτο να καταγράφει πως η οικογένεια των Αλκμεωνιδών δωροδόκησε το Μαντείο των ιερέων των Δελφών και την Πυθία, την αρχιέρεια του Απόλλωνα… Η πλούσια οικογένεια των Αλκμεωνιδών προσφέρθηκε να ανοικοδομήσει αφειδώς τον Ναό του Απόλλωνα με «παριανό μάρμαρο» που είχε καταστραφεί από σεισμό και η Πυθία σε αντάλλαγμα έπεισε το έθνος-κράτος τη Σπάρτη να βοηθήσει την οικογένεια να κατακτήσει και να κυβερνήσει την Αθήνα. Εφόσον λειτούργησε, ο Αριστοτέλης σημείωσε ότι ακόμη και οι θεοί μπορούν να δωροδοκηθούν…
Επίσης, ο Λυκούργος, ο πρώτος Έλληνας νομοθέτης στην Σπάρτη, είχε θεσπίσει μια σειρά μέτρων που απέβλεπαν στο να αποτρέψουν του Σπαρτιάτες (βασιλείς, άρχοντες και πολίτες) από τον χρηματισμό και τη δωροδοκία. Έτσι, απαγορευόταν η κατοχή χρυσών και αργυρών νομισμάτων και, γενικά, ο πλουτισμός. Όμως, αυτοί οι νόμοι δεν διήρκεσαν για πολύ. Ο Αριστοτέλης, αναφερόμενος στους νόμους του Λυκούργου, παρατηρεί ότι «την μεν γαρ πόλιν πεποίηκε αχρήματον, τους δ’ ιδιώτας φιλοχρημάτους». (Αριστοτέλους, Πολιτικά, 2,16). Ο Ξενοφών, που ήταν θιασώτης της σπαρτιατικής πολιτείας, με απογοήτευση αναφέρει: «Αν δε κανείς με ρωτούσε, αν νομίζω ότι ακόμη και τώρα οι νόμοι του Λυκούργου διατηρούνται αμετάβλητοι, τούτο, μα τον Δία, δεν θα είχα το θράσος να το υποστηρίξω… Και γνωρίζω, επίσης, ότι σε παλαιότερη εποχή, αυτοί φοβούνταν να έχουν στη διάθεσή τους χρυσό (χρήματα), ενώ τώρα μερικοί και καυχώνται ότι είναι κάτοχοι αυτού». (Ξενοφώντος, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, XIV, 1,3). Από την άλλη ο Δημοσθένης καυτηριάζει τους πολιτικούς της εποχής του λέγοντας: «Άλλοι τους από φτωχοί έγιναν πλούσιοι, άλλοι από άσημοι ονομαστοί, μερικοί έκτισαν σπίτια πιο μεγαλόπρεπα από τα δημόσια κτήρια…. και όσο μίκραινε η περιουσία της πολιτείας, τόσο η δική τους μεγάλωνε». (Γ’ Ολυνθιακός, 29).
Κάποιους αιώνες αργότερα, όταν ο Φίλιππος, ο βασιλιάς της Μακεδονίας και πατέρας του Αλέξανδρου κατέφυγε στο Μαντείο των Δελφών για λάβει χρησμό, όταν πια είχε πατήσει για τα καλά στο βασίλειο της Μακεδονίας, άκουσε τα παρακάτω λόγια: «Αργυραίς λόγχαις μάχου και πάντων κρατήσεις». Κι ο Φίλιππος, που δεν ήταν κανένας μικρόνους, κατάλαβε καλά πως οι «αργυρές λόγχες» δεν ήταν τα όπλα των στρατιωτών του, αλλά άλλα, πιο αποτελεσματικά: οι δωροδοκίες. Την ίδια εποχή περίπου, στην Ολυμπιάδα του 324 π.Χ. στην Αθήνα, ξέσπασε το σκάνδαλο του χρυσού του Harpalus. Ο Δημοσθένης, γνωστός για τις ομιλίες του κατά του Φιλίππου Β’ της Μακεδονίας, κατηγορήθηκε ότι είχε στην κατοχή του τα ποσά που είχε καταθέσει στην Ακρόπολη ο ταμίας του Αλεξάνδρου. Ο Δημοσθένης καταδικάστηκε και αναγκάστηκε να τραπεί σε φυγή. Πρόκειται σίγουρα για ένα από τα πιο γνωστά σκάνδαλα της αρχαίας Ελλάδας. Και, μάλιστα, ο Δημοσθένης, αφού επέστρεψε στην Αθήνα από την αναγκαστική εξορία, τελικά αυτοκτόνησε, κληροδοτώντας στους επόμενους αυτό το σύνθημα: «Φθόνος προς αυτόν που σαγήνευσε ο χρυσός· αστεία και γέλια αν το ομολογήσει»
Στην αρχαία Ινδία τον τέταρτο αιώνα π.Χ., έχουμε το βιβλίο για την τέχνη της διακυβέρνησης με τίτλο Arthashastra, το οποίο θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «Οδηγίες για την Υλική Ευημερία» του Kauṭilya, ενός βραχμάνου, γνωστού και ως Chanakya, ο οποίος ήταν υπουργός του Ινδού βασιλιά Chandragupta Maurya. Ο Ινδός οικονομολόγος Amartya Sen πρότεινε μια απλούστερη μετάφραση: «Οικονομικά». Το σανσκριτικό κείμενο, που ανακαλύφθηκε το 1905, διερευνά επίσης το τεράστιο και αειθαλές φαινόμενο της διαφθοράς. Σύμφωνα με τον Kauṭilya, έναν σύγχρονο του Αριστοτέλη, αυτοί που κυβερνούν πρέπει να χρησιμοποιούν κάθε μέσο για να επιτύχουν τους στόχους τους…
Περνώντας στη ρωμαίική εποχή, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ακρωνύμιο Ρoma σημαίνει: “Ρadix omnium malorum avaritia”, δηλαδή «Η απληστία είναι η ρίζα κάθε κακού». Χρονολογείται πιθανότατα στον από τον τέταρτο αιώνα μ.Χ., αλλά στην πολιτική ζωή της αρχαίας Ρώμης, η διαφθορά είχε ήδη πάρει αρκετά μεγάλη κλίμακα αρκετά νωρίτερα. Είναι άλλωστε γνωστό ότι ο μεγάλος Ιούλιος Καίσαρας (100–44 π.Χ.) χρησιμοποίησε όλα τα μέσα -όχι μόνο τη βία αλλά και τα οικονομικά μέσα- για να φτάσει στο προξενείο, να απολύσει τη διεφθαρμένη Γερουσία και να γίνει ο ιδρυτής της νέας Ρώμης.
…
Σύμφωνα με τον John Noonan, τον συγγραφέα του Bribes, η γνήσια εποχή της διαφθοράς, που νοείται ως αμοιβαιότητα και ανταλλαγή ευεργετημάτων για τη συνέχιση σχέσεων με τους γείτονές του ή τους ισχυρούς, τελείωσε με τη διάδοση της χριστιανικής ηθικής και, ειδικότερα, με τους αιώνες που ακολούθησαν το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, την «εποχή των βαρβάρων» και τον Πρώιμο Μεσαίωνα (5ος έως 10ος αιώνας).
Κατά τον 17ο αιώνα ωστόσο, η τέχνη της πολιτικής διαφθοράς έφτασε στο απόγειό της, ή τουλάχιστον απολάμβανε για πρώτη φορά κάτι που έμοιαζε με ένα είδος φιλοσοφικής θεωρητικοποίησης στη Γαλλία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο 17ος ήταν και ο κατεξοχήν αιώνας του ηθικισμού. Η διαφθορά στιγματίστηκε ίσως πιο ξεκάθαρα, αλλά της δόθηκε και κάτι σαν πιστοποιητικό αναπόφευκτου. «Αν είναι αλήθεια ότι δεν υπάρχει τρόπος να εκμηδενιστεί η αμαρτία, η τέχνη αυτών που κυβερνούν είναι να διασφαλίζουν ότι ενθαρρύνει τη δημόσια ευημερία», θα έγραφε στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα ο ηθικολόγος Marquis de Vauvenargues.
Στη Βρετανία, λίγο πολύ στην ίδια ιστορική περίοδο, τον δέκατο έβδομο έως τον δέκατο όγδοο αιώνα, μια ολοένα και πιο καθορισμένη έννοια της διαφθοράς φαίνεται να έχει καθιερωθεί, όπως ακριβώς συνέβαινε στη Γαλλία. Αυτή η αντίληψη συνοδεύτηκε από μια πραγματιστική προσέγγιση του θέματος, τυπική της παράδοσης της αγγλοσαξονικής σκέψης. Λέγεται ότι οι ιδρυτές της βρετανικής εξουσίας -ο Φράνσις Μπέικον, φιλόσοφος και πολιτικός, ο Samuel Pepys, ναυτικός διαχειριστής και ο Γουόρεν Χάστινγκς, ένας από τους δημιουργούς της Βρετανικής Ινδίας- δέχονταν δωροδοκίες και δεν ένιωσαν ποτέ ντροπή για αυτό.
Το 1621, μια ομάδα εκατό περίπου Άγγλων μεταναστών στο Mayflower αποβιβάστηκε στο Cape Cod στη Βόρεια Αμερική και ίδρυσε την αποικία του Plymouth. Ανάμεσά τους ήταν οι προσκυνητές πατέρες που είχαν επιλέξει τον δρόμο της εξορίας και την αποκατάσταση της κοινότητάς τους σε μια νέα ήπειρο, όχι μόνο λόγω της εχθρότητάς τους προς την Αγγλικανική Εκκλησία αλλά και στο όνομα των ιδανικών της αγνότητας που πίστευαν ότι είχαν χαθεί εδώ και καιρό από την πατρίδα τους. Η ελπίδα για τη δημιουργία μιας κοινωνίας απαλλαγμένης από τη διαφθορά βρήκε τα θεμέλιά της ιδίως στο Mayflower Compact.
Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθούμε στον Δούκα του Ουέλινγκτον που λέγεται ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να πληρώσει τον στρατό του στη μάχη του Βατερλό χωρίς το χέρι βοήθειας ή το πορτοφόλι των Ρότσιλντ. Μετά τη νίκη του Ουέλινγκτον, ο Ρότσιλντ κέρδισε το συμβόλαιο για να διαχειριστεί την πληρωμή των αφιερωμάτων στους Ευρωπαίους συμμάχους….
Επίσης, η λογοτεχνία του 19ου αιώνα μας χάρισε αξέχαστες φιγούρες διεφθαρμένων που όχι μόνο μας προσφέρουν μια ιδιαίτερα διαπεραστική ματιά στην κοινωνία των καιρών και στους κερδοσκόπους της, αλλά και αποκρυσταλλώνουν αρχέτυπα που έχουν αποκτήσει την ίδια τους την ύπαρξη. Ένα από τα πιο μακροβιότερα από αυτά τα αρχέτυπα είναι επίσης ένα από τα συνηθισμένα πρόσωπα της διαφθοράς στη λογοτεχνία του δέκατου ένατου αιώνα: ο επαγγελματίας δημοσιογράφος. Αυτή η φιγούρα συνέχισε να εμφανίζεται σε μυθιστορήματα και άλλα μυθιστορήματα και αργότερα σε ταινίες.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα στην εποχή της Ελληνικής Επανάστασης, στοιχεία για τους πρώτους πολιτικούς της ελεύθερης Ελλάδας βρίσκουμε στα λόγια του Μακρυγιάννη: «Όσοι έχουν την τύχη μας σήμερον εις τα χέρια τους, όσοι μας κυβερνούν, μεγάλοι και μικροί, και υπουργοί και βουλευταί, το ’χουν σε δόξα, το ’χουν σε τιμή, το ’χουν σε ικανότη τους να τους ειπής ότι έκλεψαν, ότι πρόδωσαν, ότι έφεραν τα κακά εις την πατρίδα. Είναι άξιοι άνθρωποι και τιμώνται και βραβεύονται. Όσοι είναι τίμιοι κατατρέχονται ως ανάξιοι της κοινωνίας και της πολιτείας….». Τον Μακρυγιάννη συμπληρώνει ο καυστικός Εμμανουήλ Ροΐδης, γράφοντας στο σατυρικό περιοδικό του «Ασμοδαίος» στις 29/6/1875 για ένα πολιτικό της εποχής του: «Εγνώριζεν εικοσιτέσσαρας τρόπους να προμηθεύηται χρήματα, εκ των οποίων ο τιμιώτερος ήτο η κλοπή».
Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, ο Edwin H. Sutherland, ένας κοινωνιολόγος, επινόησε την έκφραση «white collar crime», την οποία όρισε το 1939, κατά τη διάρκεια μιας ομιλίας στην Αμερικανική Κοινωνιολογική Εταιρεία, ως «έγκλημα που διαπράχθηκε από ένα άτομο αξιοσέβαστο και με υψηλή κοινωνική θέση κατά τη διάρκεια της ενασχόλησής του». Αυτό το είδος εγκλήματος μελετήθηκε από τον Σάδερλαντ στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος που αναλήφθηκε σε ορισμένες εταιρείες -συμπεριλαμβανομένων των General Motors, Philip Morris και Chrysler- που είχαν εμπλακεί σε δίκες για οικονομική απάτη, υποθέσεις διαφθοράς, παραβιάσεις της αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας και άλλες διοικητικές, αστικές και ποινικές παραβάσεις που συνδέονταν…
Ωστόσο, μία από τις θεμελιώδεις στιγμές της πρόσφατης αμερικανικής ιστορίας ήταν σίγουρα το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ. Ξέσπασε μετά την ανακάλυψη της διάρρηξης από πέντε άτομα με συνδέσμους με την κυβέρνηση Νίξον και την παρουσία τους στα κεντρικά γραφεία του Δημοκρατικού Κόμματος, που βρίσκονται στο συγκρότημα ξενοδοχείων και γραφείων Watergate, που έδωσε το όνομά του στο σκάνδαλο. Το σκάνδαλο ξεκίνησε το 1972 με τη θρυλική έρευνα από τον Bob Woodward και τον Carl Bernstein της Washington Post και έληξε με την παραίτηση του προέδρου Richard Nixon τον Αύγουστο του 1974, υπό την απειλή παραπομπής. Ήταν ο πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ που παραιτήθηκε.
…
Καθώς η παγκόσμια οικονομία επεκτάθηκε σημαντικά κατά τον 20ό αιώνα, αυξήθηκαν και τα επίπεδα διαφθοράς. Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί το παγκόσμιο μέγεθος και η έκταση της διαφθοράς, καθώς αυτές οι δραστηριότητες πραγματοποιούνται μυστικά και αφορούν όλα τα κοινωνικά στρώματα, από τους χαμηλόβαθμους δημόσιους υπαλλήλους που δέχονται μικροδωροδοκίες έως τους εθνικούς ηγέτες που κλέβουν εκατομμύρια.
Επίσης, μόλις το 1993 ιδρύθηκε η Διεθνής Διαφάνεια (Transparency International), ένας μη κυβερνητικός οργανισμός που ασχολείται με την καταπολέμηση της διαφθοράς στον κόσμο.
Μερικά από τα σκάνδαλα διαφθοράς των τελευταίων δεκαετιών που σόκαραν μπορείτε να δείτε στην επίσημη ιστοσελίδα του Transparency International. Εμείς σας παραθέτουμε σε εικόνα τα 25 πιο σημαντικά:
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Μια σάτιρα του πρωθυπουργού, Ρόμπερτ Γουόλπολ, ως το «είδωλο» του οποίου ο κώλος έπρεπε να φιληθεί από επίδοξους αξιωματούχους © The Trustees of the British Museum
**Με πληροφορίες από τα: transparency.org, harvard-edu, jstor-org, historyandpolicy-org, statista.com, dimokratiki.gr