Είναι μία πολυσυζητημένη αλλά μάλλον «άγνωστη» επί της ουσίας στιγμή της ελληνικής Ιστορίας με πλήθος ερμηνείες και ακόμη περισσότερες παρερμηνείες.
…
Η συμφωνία της Βάρκιζας ήταν απόρροια των Δεκεμβριανών. Αν δεν συνέβαιναν τα Δεκεμβριανά δεν θα υπήρχε Βάρκιζα. Οι συνθήκες του Λιβάνου, 17 Μαΐου 1944, και της Καζέρτας, 26 Σεπτεμβρίου 1944, είχαν θέσει όλο το πλαίσιο για μία μετάβαση στον ομαλό πολιτικό βίο μετά το τέλος του πολέμου. Όλες οι πολιτικές δυνάμεις το ήθελαν, το εύχονταν και το επιδίωκαν η καθεμιά με τον τρόπο της (υπήρχαν ίσως από όλους –ΕΑΜ, ΚΚΕ, Κυβέρνηση, Άγγλοι- και δεύτερες σκέψεις), σημασία όμως έχει ότι όλοι είχαν υπογράψει στον Λίβανο και στην Καζέρτα. Η σύγκρουση των Δεκεμβριανών (ένα εκτενές άρθρο στο theCommonSense?) έληξε με την ήττα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΚΚΕ.
Κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών συνέβησαν δυο σημαντικές αλλαγές. Η θέσπιση της Αντιβασιλείας -ένας ρόλος που δεν υπήρχε πριν- με τους Άγγλους να χρίζουν σ´ αυτό το αξίωμα τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό- παρά τις αντιρρήσεις του βασιλέα Γεώργιου που βρισκόταν στο Λονδίνο. Αρχές Ιανουαρίου ορίζεται πρωθυπουργός ο Νικόλαος Πλαστήρας στη θέση του Παπανδρέου.
Λόγω των Δεκεμβριανών μόνο ομαλά δεν είχαν εξελιχθεί τα πράγματα όπως το επεδίωκε η συνθήκη του Λιβάνου. Έπρεπε λοιπόν να ξαναρχίσουν τις διαπραγματεύσεις από την αρχή νικητές (κυβέρνηση Παπανδρέου και Άγγλοι) και ηττημένοι (ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΚΚΕ). Σχηματοποιώ… για απλούστευση, σ´ έναν εμφύλιο πόλεμο όλοι χαμένοι είναι, νικητές και ηττημένοι.
Οι συζητήσεις αρχίζουν στις 2 Φεβρουαρίου και τελειώνουν με την υπογραφή της συμφωνίας στις 12 Φεβρουαρίου. Καθόλου τυχαία η σύμπτωση. Η συμφωνία της Γιάλτας λαμβάνει χώρα την ίδια ακριβώς χρονική περίοδο (4-14 Φεβρουαρίου ), τα δύο γεγονότα έχουν άμεση σύνδεση (η Γιάλτα επέβαλε προφανώς την χρονική στιγμή της Βάρκιζας).
Να σημειώσουμε ότι ο πόλεμος συνεχίζεται και θεωρητικά Άγγλοι και ΕΑΜ είναι σύμμαχοι εναντίον των Γερμανών. Τρεις μέρες μετά την υπογραφή της συμφωνίας και μόλις 45 μετά τα Δεκεμβριανά ο ΓΓ του ΚΚΕ Σιάντος δηλώνει:
«Τα βρετανικά στρατεύματα βρίσκονται στην Ελλάδα για στρατιωτικούς λόγους. Την σύγκρουση των Άγγλων με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ την θεωρούμε ως άτυχη σύγκρουση που πέρασε και θα ξεχαστεί. Μα αν οι σύμμαχοι αποφάσισαν να διατηρήσουν εδώ συμμαχικό στρατό εμείς λέμε ότι αυτό είναι το συμφέρον και της Ελλάδας»
(Ριζοσπάστης 15-2-45).
Τα συμβαλλόμενα μέρη προσέρχονται στις συζητήσεις με ειλικρινή διάθεση, ή μήπως απλά ανασυντάσσονται και περιμένουν;
Και τα δύο ισχύουν. Υπάρχει διάθεση για λύση και από τις δύο πλευρές. Όμως καμία από τις δυο παρατάξεις δεν είναι συμπαγής ιδεολογικά. Και στην καινούργια κυβέρνηση η οποία είναι μετριοπαθής και συγχρόνως ανομοιογενής, όπως και στο ΕΑΜ, υπάρχουν τάσεις ποικίλων προελεύσεων με αποκλίνουσες προθέσεις.
Η αριστερά αμφιρρέπει και παλινδρομεί.
Οι δυο σημαντικές προσωπικότητες της σοσιαλιστικής πτέρυγας του ΕΑΜ ο Τσιριμώκος και ο Σβώλος, έχουν διαφωνήσει ήδη από τα Δεκεμβριανά, παραμένουν προς το παρόν αλλά θα αποχωρήσουν λίγο αργότερα.
Στο ΚΚΕ υπάρχουν πολλές τάσεις και διαφωνίες με δύο κυρίαρχες.
Η πρώτη που υποστήριζε μια συμφωνία μετά την ήττα με πορεία προς την πολιτική ομαλότητα και η δεύτερη που ήθελε συνέχιση του αγώνα μέχρι την τελική νίκη εφόσον το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήλεγχε την υπόλοιπη Ελλάδα, πλην της Αττικής. (Ο Άρης Βελουχιώτης αν και αντίθετος, υποχρεώθηκε να υπογράψει τη συμφωνία μαζί με τον Σαράφη υπακούοντας στην εντολή του κόμματος, αθετώντας της όμως αμέσως μετά με πολλούς καπεταναίους του ΕΛΑΣ που τον ακολούθησαν, παραβλέποντας την επίσημη γραμμή).
Η συμφωνία περιλαμβάνει εννέα άρθρα· δεν είναι μόνο ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ, όπως νομίζουν οι περισσότεροι.
- Πρώτο άρθρο: Δημιουργία δημοκρατικής πολιτείας (με ό,τι αυτό συνεπάγεται …)
- Δεύτερο άρθρο: Άρση του στρατιωτικού νόμου
- Τρίτο άρθρο: Το ζήτημα της αμνηστίας (είναι το πιο ασαφές που δημιούργησε και το μεγαλύτερο πρόβλημα -θα επανέλθω περαιτέρω στη συνέχεια).
- Τέταρτο άρθρο: Απελευθέρωση των συλληφθέντων από τον ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά
- Πέμπτο άρθρο: Δημιουργία εθνικού στρατού
- Έκτο άρθρο: Αποστράτευση του ΕΛΑΣ και πλήρης αφοπλισμός του
- Έβδομο άρθρο: Εκκαθάριση των δημόσιων οργανισμών από τους συνεργάτες των Γερμανών
- Όγδοο άρθρο: Εκκαθάριση των σωμάτων ασφαλείας
- Ένατο άρθρο: Διεξαγωγή εκλογών και δημοψηφίσματος για το πολιτειακό με συμμετοχή διεθνών παρατηρητών.
Όταν διαβάζει κάποιος την συμφωνία φαίνεται αρκετά ισορροπημένη και θεωρητικά θα μπορούσε να οδηγήσει σε μία ειρηνική μετάβαση.
Για να τηρηθεί μία συμφωνία προϋποθέτει μία δυνατότητα εξασφάλισης ορισμένων εγγυήσεων για την τήρηση των συμφωνηθέντων. Ένα κείμενο δεν μπορεί από μόνο του να λύσει τα προβλήματα όταν υπάρχει ένταση που προέρχεται από ένα πραγματικά βαθύ μίσος που δημιουργεί μία εμφύλια σύρραξη, τα Δεκεμβριανά. Και οι δύο πλευρές θα έπρεπε να θυσιάσουν κάτι και αυτό σήμαινε να αποδεχτούν ότι δεν θα έχει η μία κυρίαρχο ρόλο επί της άλλης, ούτε η δεξιά ούτε η αριστερά, αυτό όμως καμιά πλευρά δεν ήταν διατεθειμένη να το πράξει ειλικρινά. Ήταν δυνατόν οι νικητές (κυβερνητική πλευρά) να εγγυηθούν με πειστικότητα στους ηττημένους (ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΚΚΕ) ότι μετά την παράδοση των όπλων θα σεβαστούν τα δικαιώματα τους; Ο πειρασμός να ισοπεδώσεις και να αποτελειώσει τον άοπλο πια αντίπαλο σου είναι αναμφισβήτητα μεγάλος. Ακόμη κι αν είσαι πραγματικά ειλικρινής και έχεις αληθινά τέτοιες προθέσεις, θα πρέπει να πείσεις και τον αντίπαλο σου, και αυτό είναι δύσκολο έως αδύνατο.
Η συμφωνία υπογράφηκε αλλά δεν τηρήθηκε, γι’ αυτό και απέτυχε.
Ποιος δεν την τήρησε;
Κανένας.
Θα μπορούσαμε να θέσουμε το ερώτημα διαφορετικά ποιος έκανε την πρώτη ζαβολιά;
Εδώ η απάντηση είναι ξεκάθαρη· το ΚΚΕ.
Όπως είναι γνωστό από πρόσφατα ανοιγμένα αρχεία τους, οι Βρετανοί γνώριζαν πριν καν υπογραφεί η συμφωνία (από τον Ιανουάριο) ότι ηγεσία του ΚΚΕ είχε δώσει εντολή να κρυφτεί το καλύτερο τμήμα του οπλισμού του ΕΛΑΣ έχοντας τη δυνατότητα να εξοπλίσει μία δύναμη 20.000- 30.000 ανταρτών. Έτσι παρέδωσε μόνο τα παλιά και άχρηστα όπλα. Οι Άγγλοι το ήξεραν και προφανώς και η κυβερνητική πλευρά με τη σειρά της.
Το ΚΚΕ λοιπόν παραβίασε από την πρώτη στιγμή έναν από τους θεμελιώδης όρους ίσως τον πιο σημαντικό γιατί πάνω σε αυτόν στηριζόταν λίγο-πολύ οι υπόλοιποι.
Από την άλλη πλευρά το επίσημο κράτος ανέχθηκε, και ενίοτε οργάνωνε τις διώξεις εναντίον των αριστερών, συμβάλλοντας έμμεσα ή άμεσα στο καθεστώς της «λευκής τρομοκρατίας» δηλαδή τις διώξεις των παρακρατικών συμμοριών της ακροδεξιάς και τον φιλομοναρχικών εναντίον όλων των αριστερών.
Σε κοινή δήλωση τους τέσσερις πρώην πρωθυπουργοί της βενιζελικής παράταξης (Σοφούλης, Πλαστήρας, Τσουδερός και Καφαντάρης) αναφέρουν:
«Οι τρομοκρατικές οργανώσεις της άκρας δεξιάς οι κυριότερες εκ των οποίων έχουν οπλιστεί υπό των Γερμανών και παντοιοτρόπως συνεργάστηκαν μετ´ αυτών όχι μόνο δεν αφοπλίστηκαν, όχι μόνο δεν διώκονται, αλλά αναφανδόν συμπράττουν με τα όργανα της τάξεως προς τελείαν κάθε δημοκρατικής πνοής κατάπνιξιν».
Πως συνέβη αυτό; Και ποιος το επέτρεψε ;
Το ασαφές άρθρο 3 της συμφωνίας, συγκλίνουν οι απόψεις πολλών ιστορικών, που άφηνε «παραθυράκια» για παρερμηνείες.
Ας δούμε τι αναφέρουν στα βιβλία τους δύο αριστεροί μαρξιστές.
Γράφει ο Βασίλης Ραφαηλίδης στο βιβλίο του «Ιστορία (κωμικοτραγική) του νεοελληνικού κράτους»
«Από την γενική αμνηστία που συμφωνείτε, αποκλείονται οι εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου. Ποιοι είναι οι εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου; Αναρωτιούνται οι κομμουνιστές. Μα, οι δοσίλογοι και οι μαυραγορίτες είναι, θέλει ρώτημα; Και βέβαια θέλει ερώτημα, σύντροφοι, όλα θέλουν ρώτημα. Διότι η δεξιά, αμέσως μετά την υπογραφή της συμφωνίας θα πει: εσείς οι κομμουνιστές είστε οι εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου. Κι έτσι, οι κομμουνιστές που υπόγραψαν την αμνηστία όλων, υπόγραψαν την καταδίκη τους εξαιρώντας προθυμότατά και λογικότητα τους ποινικούς από την αμνηστία. Η προστυχιά της ελληνικής δεξιάς ξεπερνάει κάθε όριο[…]
Να τι αναφέρει ο παλαίμαχος κομμουνιστής Τάκης Λαζαρίδης στο βιβλίο του «Ευτυχώς ηττηθήκαμε σύντροφοι»:
«Με βαριά καρδιά υπέγραψαν οι Σιάντος-Παρτσαλίδης. Όμως αυτό δεν τους απαλλάσσει από τις ιστορικές ευθύνες τους. Όχι βέβαια γιατί δέχτηκαν να παραδώσουν τα όπλα. Αλλά γιατί μαζί με τα όπλα παρέδωσαν και τους αγωνιστές. Το άρθρο 3 της συμφωνίας με το οποίο αμνηστεύονται οι ηθικοί αλλά όχι και οι φυσικοί αυτουργοί, αποτελεί μνημείο αμοραλισμού και αναισχυντίας. Με το άρθρο αυτό ηγέτες του ΚΚΕ φροντίζουν να αμνηστεύσουν τον εαυτό τους, εγκαταλείποντας τους μαχητές την εκδικητική μανία του αντιπάλου. Δεν υπάρχει, οπωσδήποτε, παρόμοιο προηγούμενο όχι μόνο στην ελληνική αλλά και στην παγκόσμια ιστορία. Ηγέτες ενός νικημένου στρατού υπογράφουν μία συμφωνία βάσει της οποίας αμνηστεύονται οι ίδιοι ενώ οι απλοί στρατιώτες που πολέμησαν και μάτωσαν «τοις κοινών ρήμασι πειθόμενοι» παραδίδονται ανυπεράσπιστοι στο έλεος του εχθρού. Σύμφωνα με έγκυρα στοιχεία, σε περίπου 80.000 ανέρχονται οι αγωνιστές που φυλακίστηκαν και διώχθηκαν βάσει του άρθρου 3».
Μα γιατί τότε το ΚΚΕ υπέγραψε αυτή τη συμφωνία μετά τα Δεκεμβριανά;
Είναι αποκαλυπτικά αυτά που αναφέρει ο Γιάννης Ιωαννίδης (Νούμερο 2 στην ηγεσία του ΚΚΕ) στις Αναμνήσεις του:
«Έτσι έγινε και με την Βάρκιζα. Είχαμε (συμβουλές). Ρωτήσαμε και έξω… Το τηλεγράφημα του παππού (Δημητρόφ) ήταν καθαρό. Και οι γνώμες αλλονών ήταν καθαρές. Ότι η διεθνής κατάσταση δεν είναι υπέρ της δικής μας υποθέσης. Άρα φροντίστε να βρείτε πολιτικά μέσα για να σταματήσει ο πόλεμος εκεί πέρα. Ο Δημητρόφ ήταν γραμματέας της Κ.Δ. (Κομμουνιστική Διεθνής). Δεν τον έπαιρνες σαν γραμματέα μόνο του βουλγαρικού κόμματος, αλλά σαν μία διεθνή φυσιογνωμία και αρχηγό του διεθνούς κινήματος. Και η γνώμη του ήταν γνώμη, δεν ήταν πράσινα άλογα δηλαδή. Και όταν αυτός σου λέει αυτό το πράμα και όταν κι εσύ ο ίδιος βλέπεις ότι τα πράγματα είναι σκούρα για σένα και δεν πρόκειται να βγει τίποτα…»
Από την πλευρά του ο Παρτσαλίδης, τόσο στην έβδομη ολομέλεια του ΚΚΕ τον Μάη του 1950, όσο και σε κατοπινές συνεντεύξεις του, παραδέχεται ότι υπέγραψε τη συμφωνία της Βάρκιζας γιατί αυτό του υπέδειξε ο Δημητρόφ.
Τον Γενάρη του 1950, ο Χότζα κατηγόρησε μπροστά στο Στάλιν την ηγεσία του ΚΚΕ για την «προδοτική» συμφωνία της Βάρκιζας. Ο Στάλιν συμφώνησε μαζί του και υποστήριξε ότι ήταν μεγάλο σφάλμα η συμφωνία της Βάρκιζας. Όταν το άκουσε αυτό ο Παρτσαλίδης τόλμησε να ψελλίσει ότι δεν ενήργησε αυθαίρετα αλλά σύμφωνα με τις οδηγίες του Δημητρόφ για να πάρει την αποστομωτική απάντηση από το Στάλιν:
«Ο Δημητρόφ δεν είναι η κεντρική επιτροπή του ΚΚΣΕ»
Ας δούμε τι δήλωσαν αμέσως μετά την υπογραφή της συμφωνίας οι βασικοί πρωταγωνιστές.
Δαμασκηνός:
«Σήμερον υπεγράφη η συμφωνία της εσωτερικής ειρηνεύσεως, διά της οποίας τίθεται τέρμα εις την αδελφοκτόνον ρήξιν και εξασφαλίζεται η ταχεία επάνοδος της χώρας εις τον ομαλόν πολιτικόν και κοινωνικόν βίον…
[…] πιστεύουμε ότι σύμπας ο ελληνικός λαός επιθυμεί ζωηρός την κατάπαυση της αιματοχυσίας και την αποκατάσταση του κύρους του κράτους και εσωτερικώς και διεθνώς…
Πλαστήρας:
«Η υπογραφείσα σήμερον συμφωνία είμαι βέβαιος ότι θα αποτελέσει βαθιά ανακούφιση εις κάθε Έλληνα πονούντα τον τόπο του. Όχι μόνο διότι δι’ αυτής τίθεται τέρμα εις τον επάρατον εμφύλιον πόλεμον ο οποίος τόσα δεινά επεσώρευσεν εις την Ελλάδα. Αλλά και διότι διά της συμφωνίας αποκαθίσταται αναίμακτος η κρατική ενότης μέχρι των αποτάτων συνόρων της χώρας. Είναι μία νίκη του πατριωτισμού και της φρονήσεως εναντίον του τυφλού πάθους….»
Σιάντος:
[…]Το ΕΑΜ θα εκτελέσει την συμφωνία αμέσως και απροφασίστως […]
[…]Τα όπλα θα τα δώσουμε. Ζητούμε μόνο να κατοχυρωθούν οι δημοκρατικές ελευθερίες του λαού […]
[…]Είμαστε ευχαριστημένοι για την υπογραφή της συμφωνίας και πιστεύουμε ότι ολόκληρος ο ελληνικός λαός είναι επίσης ευχαριστημένος, πλην, εννοείται, ελαχίστων που έχουν συμφέροντα κομματικά και πολιτικά» […]
[..] Η συμφωνία που υπογράψαμε πρέπει να εξετάσει στο σύνολό της. Πρέπει να μπούμε στην ουσία του ζητήματος. Μπροστά μας έμπαινε είναι κλειστή συμφωνία ή να συνεχιστεί ο ένοπλος αγώνας. Η σταθερή απόφαση μας ήταν να τερματίσουμε τον ένοπλο αγώνα και να οδηγήσει με την χώρα στην ειρήνευση […]
Η συμφωνία δυστυχώς απέτυχε, γιατί δεν τηρήθηκε.
Πολύ σύντομα κατάντησε κουρελόχαρτο.
Οι μήνες που ακολούθησαν ήταν καθοριστικοί, περίεργοι και σκοτεινοί…