Πρόσφατα βρέθηκα σε μια συζήτηση με εργαζόμενους σωφρονιστικού καταστήματος και εξέθεσα κάποιες προσωπικές απορίες όσων αφορά τις φυλακές, τις συνθήκες εργασίας αλλά και τον τρόπο διαβίωσης των κρατουμένων. Μέσα από την ματιά ορισμένων ανθρώπων, άμεσα εμπλεκόμενων με τον χώρο, έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίσουμε κι εμείς την καθημερινότητα και τα προβλήματα που υπάρχουν.
…
Από έγκυρες πηγές έχω πληροφορηθεί πως υπάρχει ένα πρόσφατο υπηρεσιακό έγγραφο, το οποίο «απαγορεύει» στο προσωπικό των σωφρονιστικών καταστημάτων τις συνεντεύξεις χωρίς ειδική άδεια (!) Για αυτό τον λόγο θα ήθελα να προστατεύσω την ανωνυμία των πηγών.
Σύμφωνα με το Υπουργείο Δικαιοσύνης, οι κατηγοριοποιήσεις του σωφρονιστικού συστήματος είναι τρεις, σε τύπο Α, Β, Γ, ανάλογα με την βαρύτητα των ποινών. Οι τύπου Α προορίζονται για υπόδικους και κατάδικους με οικονομικά αδικήματα, με ποινές έως και 5 έτη. Ο τύπος Β αφορά άτομα που διέπραξαν κακουργήματα, όχι όμως βαθμού ισόβιας κάθειρξης. Τέλος, ο τύπος Γ είναι οι αυστηρότερες φυλακές, συγκεκριμένα χαρακτηρίζονται υψίστης ασφαλείας για άτομα με επικίνδυνες συμπεριφορές. Τα σωφρονιστικά καταστήματα διαρθρώνονται σε κλειστές φυλακές, σε δικαστικές, αγροτικές, θεραπευτικές. Οι φυλακές ενηλίκων χωρίζονται με βάση το φύλο, σε ανδρών και γυναικών, αλλά υπάρχουν και για ανήλικα άτομα.
Στον Σωφρονιστικό Κώδικα αναλύονται εκτενώς οι σχετικές νομοθεσίες, οι αρμοδιότητες των οργάνων και των κρατουμένων, τα δικαιώματα καθώς και το πρόγραμμα των επισκεπτηρίων. Στο εσωτερικό τα άτομα που εκτίουν ποινές ασχολούνται με διάφορες δραστηριότητες, είτε επιμορφωτικού χαρακτήρα, είτε με συμμετοχή στις εργασίες, με βάση την δική τους προαίρεση.
Τι εικόνα έχει ο κόσμος στο μυαλό του όταν ακούει την λέξη φυλακή;
Ο μέσος άνθρωπος όταν θα ακούσει την λέξη φυλακή θα σκεφτεί αμέσως αποτρόπαια γεγονότα, εγκληματικότητα και τιμωρία σε συνδυασμό με ένα άσχημο συναίσθημα. Το μυαλό του εύλογα θα πάει στις συνθήκες κράτησης, στην έκτιση ποινών αλλά και στις μεθόδους σωφρονισμού. Δυστυχώς, οι φυλακές είναι ένα κομμάτι όπου κανένας από εμάς δεν θέλει να αναμειχθεί και να εμβαθύνει, αφού αντιμετωπίζεται απαξιωτικά από όλη την κοινωνία. Όλοι μας λοιπόν συνειδητά αγνοούμε τις φυλακές και τις υπάρχουσες συνθήκες.
Η φυλακή είναι ένας χώρος για όλες τις ποινές, από τα μικρά αδικήματα μέχρι και τα μεγαλύτερα εγκλήματα. Το πρόβλημα όμως είναι πως όλοι οι κρατούμενοι συμβιώνουν αναγκαστικά στους ίδιους χώρους ενώ θα έπρεπε να υπάρχει διάκριση, όπως ορίζεται και νομοθετικά. Η διάκριση αυτή δεν θα έπρεπε να αφορά μόνο τις πτέρυγες όπως συμβαίνει και τώρα, αλλά και τα καταστήματα κράτησης γενικότερα. Επομένως, είναι αρκετά δύσκολο να επιτευχθεί ο ουσιαστικός ρόλος των φυλακών.
Ποιές συνθήκες επικρατούν εντός των καταστημάτων κράτησης και ποιά προβλήματα καλούνται οι εργαζόμενοι να αντιμετωπίσουν;
Ότι συμβαίνει στα περισσότερα σωφρονιστικά καταστήματα στον κόσμο, το ίδιο γίνεται και στην Ελλάδα. Εντός των φυλακών σχηματίζονται διάφορες ομάδες, κυρίως με βάση την καταγωγή και το προσωπικό έρχεται συχνά αντιμέτωπο με τις έντονες συγκρούσεις τους. Οι αντιπαλότητες και οι διαμάχες προκαλούνται διότι βρίσκονται όλοι οι κρατούμενοι κάθειρξης και φυλάκισης στους ίδιους χώρους. Βέβαια, η ελλιπής χωρητικότητα είναι ένα φαινόμενο που αντιμετωπίζουμε εδώ και χρόνια καθώς οι φυλακές έχουν προοριστεί για 10.000 κρατουμένους και αυτή τη στιγμή φτάνουν περίπου τους 13.000. Στο παρελθόν ήταν ακόμη περισσότεροι. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρω πως η πλειονότητα των φυλακών δεν είναι νέα και σύγχρονα κτίρια αλλά παλαιά στα οποία γίνονται προσπάθειες βελτίωσης και ανακατασκευής.
Επίσης, υπάρχει σοβαρή έλλειψη προσωπικού στα καταστήματα εδώ και μια δεκαετία τουλάχιστον. Κατά τη περίοδο των μνημονίων, όταν οι περισσότεροι εργαζόμενοι έφυγαν λόγω συνταξιοδότησης δεν αναπληρώθηκαν ποτέ, με αποτέλεσμα να μένουν πολλές θέσεις κενές. Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις να είναι υπεύθυνος μόλις ένας σωφρονιστικός υπάλληλος ανά 200 κρατουμένους. Αυτό είναι τροχοπέδη για την ασφάλεια τόσο του προσωπικού και των φυλακισμένων όσο και του συστήματος.
Φυσικά, όταν μιλάμε για έλλειψη προσωπικού δεν εννοούμε μονάχα τους υπαλλήλους που εργάζονται εξ ολοκλήρου στις φυλακές, αλλά και τους γιατρούς, τους ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, οι οποίοι είναι εξίσου σημαντικοί. Οι φυλακές στην χώρα μας δεν διαθέτουν μόνιμους γιατρούς αλλά με συμβάσεις και συνεργασίες με κέντρα υγείας. Ο φόρτος εργασίας τους είναι ιδιαίτερα βαρύς γιατί το μειωμένο προσωπικό πρέπει να εξετάζει ολόκληρα σωφρονιστικά κέντρα. Ιδανικά θα ήταν χρήσιμο να υπάρχει διορισμένο προσωπικό με εφημερίες οι οποίοι θα καλύπτουν πλήρως την ιατρική βοήθεια των κρατουμένων, χωρίς να χρειάζονται μεταγωγές στα πλησιέστερα νοσοκομεία.
Ποιο θα ήταν ένα ιδανικό αλλά και ρεαλιστικό πλάνο για τις φυλακές;
Οι αλλαγές που γίνονται, σε οποιονδήποτε τομέα θα πρέπει πάντα να συνάδουν με την λογική και την πρακτικότητα ώστε η εφαρμογή τους να είναι εφικτή. Τα χωροταξικά ζητήματα θα πρέπει να είναι και αυτά στην κορυφή της λίστας. Η δημιουργία νέων, ανακαινισμένων και σαφώς μεγαλύτερων φυλακών θα βοηθήσει στο έργο των υπαλλήλων, στην διαβίωση των κρατουμένων αλλά και στην αποσυμφόρηση. Αξίζει να σημειωθεί πως και οι φυλακισμένοι εκφράζουν αιτήματα για την αναβάθμιση των δομών, για τις δραστηριότητες και για τους αύλειους χώρους, για την διασφάλιση των καλύτερων συνθηκών ώστε να ανταπεξέλθουν καλύτερα στην έκτιση της ποινής τους.
Για την εύρυθμη λειτουργία των σωφρονιστικών καταστημάτων, θα ήταν απαραίτητη η πρόσληψη νέου και καταρτισμένου προσωπικού. Όπως επίσης και ο εξοπλισμός με ιατρικό προσωπικό, νοσηλευτές και κοινωνικούς λειτουργούς. Έτσι, θα καταστέλλονται οι εντάσεις αποτελεσματικότερα αλλά και την ίδια στιγμή το περιβάλλον θα είναι ασφαλέστερο για όλους.
Η ύπαρξη του φορέα κοινωνικής επανένταξης των αποφυλακισμένων «Επάνοδος», έχει συμβάλει στην ομαλή επιστροφή του ατόμου στη κοινωνία στηρίζοντάς το με διάφορους τρόπους. Εποπτεύεται από το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη και αποτελεί τον πρώτο και μοναδικό επίσημο φορέα μετασωφρονιστικής μέριμνας που δημιουργήθηκε στη χώρα μας. Σύμφωνα με την ιδρυτική της πράξη (Π.Δ. 300/2003) σκοπός της είναι η «η επαγγελματική συμπαράσταση και η προετοιμασία και προώθηση της εν γένει κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων και αποφυλακιζομένων»
Παρά την ύπαρξη αυτού του μη κερδοσκοπικού φορέα, η αλήθεια είναι πως πολλά άτομα επιστρέφουν απευθείας στις παλιές τους συνήθειες και σε αυτό ακριβώς το σημείο φαίνεται η αποτυχία της συμμόρφωσης καθώς και οι αστοχίες του συστήματος. Για αυτό λοιπόν πιστεύω πως για να επιτευχθεί ο σωφρονισμός σε μεγαλύτερο τουλάχιστον βαθμό θα πρέπει να ληφθούν μέτρα προσαρμοσμένα στις ανάγκες των φυλακισμένων και κατάλληλα για την επαναφορά τους στην ‘κανονικότητα’.
Τελικά επιτυγχάνεται ο σωφρονισμός;
Σε αυτό το ερώτημα η απάντηση είναι δύσκολη. Εμφανώς γίνονται προσπάθειες για σωφρονισμό με την ενίσχυση των συστημάτων ασφαλείας, με τις συνθήκες κράτησης και με την βελτίωση της ποιότητας ζωής και της αξιοπρέπειας εντός των φυλακών. Όμως επαρκούν; Αυτό είναι το βασικότερο ερώτημα όλων μας. Εξαιτίας των ελλείψεων και των πόρων παρατηρούμε κωλυσιεργία. Αν και η ΕΕ έχει προωθήσει συγκεκριμένα σχέδια και προδιαγραφές, λόγω των δομών και των συνθηκών στην χώρα μας δεν είναι εφικτό να εφαρμοστούν πλήρως, ιδίως αν δεν γίνονται εντατικές προσπάθειες.
Το κάθε σωφρονιστικό κατάστημα καταβάλει τις δικές του προσπάθειες για να επιτευχθεί η ισορροπία και η αρμονία, αντιμετωπίζοντας τα ζητήματά του. Κατά τα άλλα οδηγούμαστε στο συναίσθημα «να είναι λοιπόν καλός ο εγκλεισμός, παρά ο σωφρονισμός».
*Φωτογραφία εξωφύλλου: iStock by Getty Images