Η είδηση κυκλοφόρησε το βράδυ της περασμένης Τρίτης. Ο Λαρισαίος εικαστικός και γλύπτης Μίλτος Παπαστεργίου με την σημαντική καριέρα στην Αθήνα όπου και ζούσε, πέθανε. Το διάβαζα και δεν μπορούσα να το πιστέψω. Κενό. Και ενοχή γιατί είχαμε καιρό να μιλήσουμε· να του τηλεφωνήσω. Για μένα ο Μίλτος είναι κομμάτι της παιδικής μου ηλικίας.
Την ώρα που γράφω το παρόν, κοιτάζω απέναντι στον τοίχο μια προσωπογραφία δική μου σε ηλικία τεσσάρων-πέντε χρονών. «Στην Εύη, -΄84-». Είναι απίθανο το πώς κατάφερνε να μαγνητίσει το βλέμμα σκιτσάροντας…
Ο Μίλτος δεν θυμόταν ότι μου είχε κάνει εκείνο το σκίτσο. Εγώ πάλι, με κάθε λεπτομέρεια. Είμαστε στο σπίτι της γιαγιάς μου στο χωριό, ετοιμαζόμασταν να καθίσουμε στο τραπέζι για μεσημεριανό γεύμα, αλλά εγώ, πιτσιρίκι τότε, δεν τον άφηνα. Τον τραβούσα από το πουκάμισο και του ζητούσα να μου αποδείξει ότι ήταν ζωγράφος. Δεν τον είχα δει ποτέ να σκιτσάρει κάτι και πραγματικά δεν ξέρω πως μπορεί να φανταζόμουν ότι μοιάζει ένας ζωγράφος αλλά το μόνο σίγουρο ήταν ότι δεν τον πίστευα. «Ζωγράφισε με, αν είσαι τελικά ζωγράφος» του είπα. Με έστησε στο άνοιγμα μιας πόρτας, πήρε ένα μολύβι και μια κόκκινη μπογιά που είχε στην τσέπη του και έκανε το σκίτσο μέσα σε λίγα λεπτά, ενώ οι υπόλοιποι ζητούσαν να τελειώσουμε επιτέλους και καθίσουμε και μαζί τους στο τραπέζι.
Όλα αυτά συνέβησαν τρία χρόνια πριν το ατύχημα.
Κινδύνεψε να πεθάνει τότε. Τα κατάφερε όμως. Και έκτοτε, τα τελευταία 36 χρόνια, από το αναπηρικό του καροτσάκι εργάστηκε με πάθος και δημιούργησε πλήθος εικαστικών έργων και γλυπτών. Του άρεσε να δουλεύει πάνω σε μεγάλες επιφάνειες. Τον γοήτευαν πολύ οι φόρμες· η καλύτερα η φόρμα. Και μένα με γοήτευε το πάθος του για ζωή και δημιουργία.
Τα τελευταία χρόνια, συναντιόμασταν συχνά κάθε φορά που ερχόταν στη Λάρισα. Ως ενήλικες πλέον. Με ατελείωτες συζητήσεις. Για την τέχνη, για τη ζωή, για τη φιλοσοφία, για την ανθρώπινη φύση, για τον κόσμο, για τη Λάρισα. Αυτή τη Λάρισα που του φέρθηκε περίεργα. Το γλυπτό του άλογο κάτω από τον Άγιο Αχίλλειο συζητήθηκε, σχολιάστηκε, δημιούργησε πολεμικές υπέρ και κατά. Υπήρξαν πολλοί που δεν έμειναν ικανοποιημένοι από το άλογο που σαν σύμβολο της πόλης θα έπρεπε να είναι ακμαίο. Λες και θα έπρεπε να είναι αντίγραφο του σήματος της ΑΕΛ… Εκείνον όμως τον ενδιέφερε ο βιταλισμός όπως τον συναντούσε στις φόρμες, τις ανθρώπινες και ζωικές. Και τα άλογα ήταν μια μεγάλη σειρά με την οποία ασχολήθηκε. Το δικό του γλυπτό άλογο, ήταν το άλογο του κάματου του κάμπου… Ο κάμπος του ασκούσε μια έντονη επίδραση· τον γοήτευε και τον ηρεμούσε· έβρισκε τις ρίζες του.
…
Τον Ιανουάριο του 2021 μου παραχώρησε μια συνέντευξη η οποία δημοσιεύτηκε στην ηλεκτρονική εφημερίδα onlarissa.gr και μου μίλησε κυρίως για τη δική του Λάρισα και την τέχνη. Ένιωσαν σαν να μου έκανε το χατίρι. Όπως τότε όταν ήμουν πιτσιρίκι…
…
Μίλτο, τι είναι αυτό τελικά που κάνει κάποιον Λαρισαίο;
Τι είναι αυτό που κάνει κάποιον Λαρισαίο… η εξωστρέφεια! Αυτή η συνεχής εξωστρέφεια που έχει με τους ανθρώπους και με το χώρο.
Ποια θεωρείς πως είναι η σχέση των Λαρισαίων με την τέχνη;
Υπάρχει περιθώριο εξέλιξης. Άλλωστε, η τέχνη έχει μια εσωστρέφεια. Όχι μόνο στη Λάρισα, αλλά και στην Ελλάδα δεν έχουμε αυτή την εσωστρέφεια με την έννοια που την έχουν οι βόρειοι λαοί. Οι βόρειοι ενδιαφέρονται και εστιάζουν στον εσωτερικό χώρο, στην αρχιτεκτονική, στα σπίτια τους, στα βιβλία και στην τέχνη μέσα στους χώρους τους.
Εμείς είμαστε περισσότερο εξωστρεφείς· μας ενδιαφέρει κυρίως το έξω από το σπίτι.
Έξω από το σπίτι υπάρχει δημόσια τέχνη; Τι είναι για σένα η δημόσια τέχνη; Στη Λάρισα θεωρείς ότι γίνεται προσπάθεια;
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει δημόσια τέχνη, όπως αυτή συναντάται στην ευρωπαϊκή παράδοση και αφορά το δημόσιο χώρο, την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική.
Είχα πρόσφατα μια σχετική συζήτηση με τον Κώστα Μαυρουδή πάνω στο νέο βιβλίο που δουλεύει· σχολίασε χαρακτηριστικά «δεν μπορείς να βάλεις ένα αριστούργημα μέσα σε μια άθλια κορνίζα», δεν μπορείς λοιπόν να βάλεις ένα έργο μέσα σε αυτό το χαοτικό και άσχημο νεοελληνικό φόντο.
Τη δεκαετία του ΄60, με τον μοντερνισμό έγινε κάποια προσπάθεια στην Ελλάδα, αλλά πλέον δεν συμβαίνει τίποτα, ειδικά από τα μνημόνια και μετά. Η δημόσια τέχνη απαιτεί χρήματα και σοβαρές επιτροπές.
Οι ναρκισσιστικές απόπειρες που βλέπουμε, δεν είναι δημόσια τέχνη· για μένα δεν υφίσταται καν ο όρος στην Ελλάδα.
Κάποια έργα σου όμως υπάρχουν σε δημόσιους χώρους…
Εγώ έκανα κάποια έργα σε μια συγκεκριμένη συγκυρία, όπως το έργο μου στο Μετρό στην Αθήνα. Εκεί έγινε μια πολύ σοβαρή προσπάθεια· υπήρχε μια σοβαρή καλλιτεχνική επιτροπή στην οποία συμμετείχαν και αρχιτέκτονες. Έγινε σοβαρή δουλεία.
Δεν μπορείς όμως να απομονώσεις το έργο από το τοπίο, φυσικό και αρχιτεκτονικό. Πρέπει να υπάρχουν σοβαρές επιτροπές και να λαμβάνεται πάντα σοβαρά υπόψη και η αρχιτεκτονική μελέτη και προσέγγιση…
Ποια είναι τα τρία πράγματα που σου αρέσουν περισσότερο σ’ αυτή τη πόλη;
Ολόκληρη η περιοχή γύρω από το Αρχαίο Θέατρο με τους πεζοδρόμους και την Ηφαίστου. Μ΄ αρέσει πολύ και ο πεζόδρομος της Πανός και η διαδρομή στην Καραϊσκάκη, από το σπίτι μου μέχρι το Νικόδημο.
Ποιο είναι για σένα το πιο ωραίο κτίριο στην πόλη;
Για να απαντήσει κανείς σε μια τέτοια ερώτηση, θα πρέπει να υπάρχει αρκετή προσφορά σε μία πόλη και να διαλέξει κανείς ανάμεσα σε πολλά… Η Λάρισα, ωστόσο, είναι μια πόλη γεμάτη με πολυκατοικίες. Έχουν μείνει μόνο δύο-τρία κτίρια, όπως το κτίριο της Λέσχης Αξιωματικών και ο Μύλος με αυτό που έχει γίνει.
Ποια είναι λες, η πιο σημαντική προσωπικότητα στην ιστορία της Λάρισας;
Δεν είναι μία, είναι πολλές… θα έλεγα ο Φιλόλαος, ο Καραγάτσης και ο Κατσίγρας.
Τι σου λείπει από την Λάρισα της παιδικής σου ηλικίας;
Το φως! Τότε έμπαινε φως από παντού και υπήρχε παντού· έξω, στις πλατείες… τώρα με τα ψηλά κτίρια έχει σκοτεινιάσει όλη η πόλη.
Μια από τις πρώτες σου συναυλίες στη Λάρισα που δεν θα ξεχάσεις ποτέ;
Τους Poll… τους είχα δει στα Διονύσια· θυμάμαι έντονα και τις συναυλίες που διοργάνωνε ο Γιάννης Πετρίδης.
Με ποια μουσική έχεις συνδυάσει τη Λάρισα;
Θα σου φανεί περίεργο, αλλά όταν πλησιάζω στη Λάρισα με το αυτοκίνητο ή μόλις βγαίνω και αρχίζουν τα χωράφια, μου ‘ρχεται στο μυαλό Αμερικάνικη Jazz της δεκαετίας του ’50…
Ποιο είναι το αγαπημένο σου μουσείο στην πόλη;
Το Διαχρονικό.
Ο μεγαλύτερος λαρισαϊκός σου φόβος;
Με ανησυχεί η συνεχής ανάπτυξη της πόλης που δεν βοηθάει στην μνήμη της πόλης… Εννοείται πως δεν μπορείς να σταματήσεις την ανάπτυξη, αλλά χρειάζεται και ένας σεβασμός στη μνήμη.
Μίλτο, πες μου πριν κλείσουμε με τι ασχολείσαι αυτή την περίοδο;
Η τελευταία μου έκθεση ήταν πριν από τρία χρόνια. Τους τελευταίους μήνες μέσα στην καραντίνα έχω δουλέψει πολύ και έχει βγει ένα έργο, το οποίο σχεδιάζω να το εκθέσω στην Αθήνα στο τέλος της Άνοιξης, κάπου προς το τέλος του Μαΐου.
Και σε αυτή την ενότητα συνεχίζω να ασχολούμαι με τις φόρμες που δημιουργεί το ανθρώπινο σώμα και οι ζωικές μορφές. Οι φόρμες έχουν ένα βιταλισμό· υπάρχει πάντα μια αιτία και αφορμή για να βγουν και για μένα είναι οι ανθρώπινες και ζωικές μορφές, όπως τα άλογα.
Παράλληλα, δουλεύω πάνω σε μία μεγάλη γλυπτή φόρμα για έναν συλλέκτη στη Βουλιαγμένη.
…
Η ατομική του έκθεση με τίτλο «Ντυμένα Γυμνά» σε επιμέλεια Λουϊζας Καραπιδάκη, τελικά έλαβε χώρα λίγο αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 2021, στην CONTEMPORARY ATHENS FINE ART GALLERY, προκαλώντας μεγάλη αίσθηση στον καλλιτεχνικό κόσμο της Αθήνας.
Ήταν η τελευταία του.
Ο Μίλτος χαρακτήρισε τη δουλεία του που ξεκίνησε λίγο πριν την εμφάνιση της πανδημίας ως «εκτός επικαιρότητας», καθώς δεν έχει αναφορές στην υγειονομική κρίση που ζούμε, αλλά αφορά στη διερεύνηση του σώματος ως μια έννοια ιερή και αρχέγονη, την οποία επιχείρησε χωρίς καμία προκατάληψη. «Αυτό που με ενδιέφερε να εκφράσω είναι η ποίηση που υπάρχει στο ανθρώπινο σώμα, στη βασική, αρχέγονη μορφή του μέσα από μια σχεδιαστική φόρμα που βγάζει προς τα έξω το ίδιο το σώμα και παράλληλα τον τόπο και τον χρόνο που στα έργα καταλήγουν να γίνονται το ίδιο πράγμα. Σπάνε τα πλαίσια, αλλά στο τέλος συντίθενται όλα σε ένα σύνολο. Αυτή η ποιητική προσέγγιση του σώματος μου προκαλεί μεγάλη συγκίνηση και μου επιτρέπει να δημιουργήσω μια νέα ματιά σε αυτό, μια ματιά που δεν στηρίζεται στην εικόνα και τη φωτογραφία. Χρησιμοποιώντας σύγχρονα υλικά προσπαθώ να προσεγγίσω το παλιό και το αρχέγονο στη δομική του μορφή» ανέφερε στο σχετικό αφιέρωμα που ετοιμάσαμε για την ίδια ως άνω εφημερίδα.
«Τα σώματα του Παπαστεργίου επιθυμούνται και επιθυμούν· ελεύθερα και απόλυτα, διατρανώνουν τη φυσική, υλική τους οντότητα και έτσι εγγράφονται στον ρυθμό του Κόσμου. Ο Παπαστεργίου αφήνει το σώμα να αναδυθεί ή να εκσφενδονιστεί προς τα έξω απτό, πλαστικά ακαταμάχητο, μέσα από τα επάλληλα στρώματα μιας αρχαιολογίας του καθημερινού, ενός περιβάλλοντος φθαρτής, εφήμερης ύλης: αποκόμματα εφημερίδων, σελίδες glossy περιοδικών, στρατσόχαρτα, ξεθωριασμένες αφίσες, διαφημιστικά. Χαρτιά που σχίζονται, ξανακολλιούνται, αλληλεπικαλύπτονται, χαράζονται με το κοπίδι, παραβιάζονται με το μολύβι, ανακαλώντας το πολυδιασπασμένο, κουρελιασμένο σύγχρονο βίωμα. Λες και ο καλλιτέχνης θέλει να υπογραμμίσει, με όλους τους τρόπους, ότι σε μια αλλοπρόσαλλη, κατακερματισμένη εποχή, μόνη σταθερά απομένει το σώμα» έγραφε η δημοσιογράφος και συγγραφέας Κατερίνα Σχινά προλογίζοντας τον κατάλογο της έκθεσης.
…
Ο Μίλτος Παπαστεργίου σπούδασε γλυπτική στην ΑΣΚΤ (1972-1977), με καθηγητή τον Γιάννη Παππά, ενώ φοιτούσε και στο εργαστήριο ζωγραφικής του Νίκου Νικολάου. Συνέχισε τις σπουδές του στην École des Beaux-Arts, στο Παρίσι (1977-1979). Εργάστηκε μαζί με τον γλύπτη Πραξιτέλη Τζανουλίνο στη συντήρηση των γλυπτών στα αετώματα της Ακαδημίας Αθηνών. Σχεδίασε το έπαθλο για το βραβείο Orpheus Award του Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου του Los Angeles (LAGFF).
Έχει παρουσιάσει το έργο του σε ατομικές εκθέσεις (Γκαλερί 7, Αίθουσα Τέχνης Έκφραση, Περιτεχνών) και σε πολλές ομαδικές εικαστικές διοργανώσεις (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Λάρισα, Ερμούπολη). Επίσης, έργα του υπάρχουν σε δημόσιους χώρους στο Μετρό της Αθήνας (σε συνεργασία με τη γλύπτρια Θεοδώρα Βουτσινά), στη Λάρισα, στα Χανιά, καθώς και σε ιδιωτικές συλλογές (Συλλογή Θανάση Μιχαηλίδη, Συλλογή Εμφιετζόγλου, Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα).
Απεβίωσε στην Αθήνα στις 27 Μαΐου του 2023 σε ηλικία 69 ετών και ετάφη στη Λάρισα. Στον κάμπο. Στις ρίζες του…