Ο Κίρκεγκωρ πίστευε ότι «κάθε γενιά έχει τη δική της αποστολή και δεν χρειάζεται να προβληματίζεται υπερβολικά για το αν είναι καθοριστική για τις προηγούμενες και τις επόμενες γενιές»· το έγραψε στην πραγματεία του The Concept of Anxiety το 1844, μια πραγματεία που μιλούσε για το angst, το υπαρξιακό άγχος, την αγωνία δηλαδή που νιώθει ο άνθρωπος μπροστά στις απεριόριστες δυνατότητες και επιλογές του, ενώ στην πραγματικότητα φοβάται να αναλάβει την ευθύνη μπροστά σε ένα μέλλον που φαίνεται δυσοίωνο.
Για τον Κίρκεγκωρ το πρώτο άγχος που βίωσε ο άνθρωπος εντοπίζεται στην επιλογή του Αδάμ να φάει από το απαγορευμένο δέντρο της γνώσης του Θεού ή όχι. Ο Αδάμ δεν είχε ως τότε καμία επίγνωση της έννοιας του καλού και του κακού και δεν ήξερε ότι το να φάει από το δέντρο ήταν «κακό». Ήξερε μόνο ότι ο Θεός του είπε να μην φάει από το δέντρο. Το άγχος του λοιπόν προέρχεται από το γεγονός ότι η ίδια η απαγόρευση του Θεού υπονοεί ότι ο Αδάμ είναι ελεύθερος και ότι θα μπορούσε να επιλέξει να υπακούσει στον Θεό ή όχι.
Η έννοια του καλού και του κακού, που απασχολεί πολύ το έργο του Κιρκεγκωρ, είναι δομική στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας. Εντοπίζεται σε όλους τους πολιτισμούς και διατρέχει το χρόνο μέσα από τις θρησκείες, τις λαϊκές παραδόσεις, τις ιδεολογίες, τις τέχνες. Δεν είναι τυχαίο ότι τα παιδιά έχουν την τάση να εκλογικεύουν τον κόσμο μέσα από το δίπολο του καλού και του κακού, την οποία τάση ενισχύουν διαχρονικά με κάθε τρόπο οι κοινωνίες των ενηλίκων. Στα παιδικά παραμύθια ο ρόλος του κακού είναι αισθητικά διακριτός. Το συλλογικό μας ασυνείδητο είναι γεμάτο από αυτή την καταγραφή των ξεκάθαρων ορίων του καλού και του κακού.
Και τίθεται το ερώτημα κατά πόσο ο σύγχρονος άνθρωπος δύναται να ανταποκριθεί σε συνθήκες ιδιαίτερα σύνθετης πολυπλοκότητας όπου σχεδόν σε κανένα πεδίο το καλό και το κακό, το ποιος είναι ο καλός και ποιος ο κακός, δεν είναι καθόλου μα καθόλου διακριτό;
Ζούμε σε μια εποχή που είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν διακριτά όρια σε τόσα πολλά πεδία, πόσο μάλλον στο δίπολο καλού-κακού. Πολυπολιτισμικότητα, πλουραλισμός, πολυφωνία, κατάρρευση των ιδεολογιών, έκρηξη της πληροφορίας, τεχνολογική επανάσταση, εκμηδένιση του χρόνου, εκμηδένιση των αποστάσεων, fake news, μετανάστευση, ακτιβισμός, κλιματική αλλαγή, φυσικές καταστροφές, πανδημίες, έκπτωση της πίστης και της εμπιστοσύνης στους θεσμούς, τραμπισμός, λαϊκισμός, πολιτική ορθότητα, έξαρση της ακροδεξιάς, κατάρρευση της αριστεράς, διανοητική πενία, γεωπολιτικές ανακατατάξεις, επαναπροσδιορισμός των δυνάμενων μεταξύ Δύσης και Ανατολής, τρομοκρατία, ισλαμοφοβία, αντισημιτισμός, πόλεμοι.
Σε τοπικό επίπεδο, δεν έχουμε προλάβει να επανέλθουμε από την πολυετή οικονομική κρίση που οδήγησε σε μια πολιτική κρίση, η οποία συνεχίζεται μετά την κατάρρευση του ΠΑΣΟΚ με την διάλυση του ΣΥΡΙΖΑ και πλέον στην πλήρη κατάρρευση της κεντροαριστεράς η οποία έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε ιδεολογική κρίση ταυτότητας. Ο κόσμος καληνυχτίζει τον Κεμάλ την ώρα που η ΝΔ ψάχνει τα δικά της όρια μέσα σε ένα φόντο από φωτιές, πλημμύρες και φυσικές καταστροφές.
Ω, τι κόσμος μπαμπά…
Η 7η Οκτωβρίου, τα όσα ακολούθησαν και ο φόβος για αυτά που έπονται, δημιούργησε μια νέα τομή και θόλωσε ακόμη περισσότερο τα όρια του καλού και του κακού.
Ο σύγχρονος άνθρωπος, ας μιλήσουμε για τον δυτικό τον οποίο πιστεύουμε ότι κατανοούμε περισσότερο, δεν ξέρει ποια είναι η σωστή πλευρά της ιστορίας για να βρεθεί μαζί της.
Αυτές οι αλλαγές και η πολυπλοκότητα του σύγχρονου κόσμου χαρακτηρίζονται ως νέα φαινόμενα με τον όρο “polycrisis” που αναφέρεται σε μια κατάσταση διαδοχικών κρίσεων ή “permanent crisis” που αφορά στη συνθήκη μόνιμων κρίσεων και το έτος 2022-2023 υπήρξε χαρακτηριστικό και πρωτοφανές παράδειγμα σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεκάδες περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί, τεχνολογικοί και οικονομικοί στρεσογόνοι παράγοντες αλληλεπιδρούν με αυξανόμενη ταχύτητα. Ο συνδυασμένος αντίκτυπός τους προκαλεί απρόβλεπτους μελλοντικούς κραδασμούς μεγαλύτερης έντασης.
Έχουμε συνηθίσει να μην συνδέουμε το angst με την συλλογική πραγματικότητα και το συλλογικό ασυνείδητο. Η φροϋδική ψυχαναλυτική σκέψη του 20ου αιώνα έστρεψε την εστίαση της υπαρξιακής αγωνίας ιδιαιτέρως στο άτομο, στο συνειδητό και το ασυνείδητό του, στο εγώ και το υπερεγώ, απομακρύνοντάς την από το κοινωνικό σύνολο, πόσο μάλλον από το την μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα κάθε γενιάς και το εκάστοτε δικό της zeitgeist.
Έχουμε συνηθίσει να συνδέουμε την ψυχολογική μας κατάσταση με τα ατομικά μας βιώματα και δεδομένα μέσα στο δικό μας κοινωνικό μικρόκοσμο. Σήμερα όμως τα όρια του προσωπικού μας μικρόσμου με το παγκόσμιο γίγνεσθαι είναι ένα κλικ δρόμος στο διαδίκτυο και τα σόσιαλ μίντια. Η πληροφορία, η άπειρη και ανελέητη σε ταχύτητα αναμετάδοσης πληροφορία σκάει κυριολεκτικά πάνω μας και κάνει κρότο.
Το angst του ανθρώπου του 21ου αιώνα, η υπαρξιακή του αγωνία ξεπερνά το ατομικό όριο και κάνει βουτιά στο συλλογικό και αντιστρόφως το συλλογικό έρχεται να επιδεινώσει το ήδη τυχόν βεβαρημένο ατομικό, με αποτέλεσμα το angst των ανθρώπων να εντοπίζεται πλέον σε ιδιαίτερα ψηλά επίπεδα.
Θα μπορούσαμε ίσως να μιλήσουμε για συλλογική κατάθλιψη;
Για τον Κίρκεγκωρ, το άγχος ή η αγωνία είναι «η πραγματικότητα της ελευθερίας ως δυνατότητα πιθανότητας». Για να γίνει κατανοητός χρησιμοποιεί το παράδειγμα ενός άνδρα που στέκεται στην άκρη ενός ψηλού κτιρίου ή ενός γκρεμού. Όταν ο άντρας κοιτάζει από την άκρη, βιώνει μια αποστροφή για την πιθανότητα πτώσης, αλλά ταυτόχρονα, ο άνδρας αισθάνεται μια τρομακτική παρόρμηση να πέσει εσκεμμένα στο κενό. Αυτή η εμπειρία δημιουργεί άγχος λόγω της πλήρους ελευθερίας μας να επιλέγουμε είτε να πετάξουμε τον εαυτό μας είτε να μείνουμε στη θέση μας. Το γεγονός και μόνο ότι κάποιος έχει τη δυνατότητα και την ελευθερία να το επιλέξει προκαλεί τεράστια συναισθήματα τρόμου. Ο Κίρκεγκωρ το ονόμασε αυτό «η ζάλη της ελευθερίας».
Ας βάλουμε τώρα στη θέση του άνδρα του παραδείγματος του Κίρκεγκωρ, ολόκληρη την ανθρωπότητα. Το μέγεθος του τρόμου πολλαπλασιάζεται με εκθετικό βαθμό καθώς το ατομικό ενώ ενσωματώνεται με το συλλογικό διατηρεί παράλληλα την ατομική συνειδητότητα του βιώματος τόσο της ελευθερίας επιλογής όσο και της δυνατότητας της κάθε πιθανότητας.
Και όπως φαίνεται ο σύγχρονος άνθρωπος δεν αισθάνεται σε ατομικό επίπεδο ότι έχει την επιλογή του άνδρα του παραδείγματος του Κίρκεγκωρ να μην πέσει από τον γκρεμό· γιατί αυτή απλά μοιάζει να έχει εκχωρηθεί στο συλλογικό που πέφτει ανενδοίαστα στο κενό…
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Henri Cartier-Bresson
