Μια παραδοχή για την έννοια του χρόνου.
…
Το κείμενο αυτό ξεκινά με μια βασική παραδοχή που αφορά στην ανθρώπινη αντίληψη του χρόνου. Ο χρόνος λοιπόν, όχι σαν φυσικό μέγεθος, αλλά ως σημείο αναφοράς του ανθρώπου, δεν έχει αρχή, αλλά ούτε και τέλος. Δεν μηδενίζει και δεν αρχίζει ξανά από την αρχή. Η κυκλικότητα του, ως ανθρώπινη παραδοχή, βασίζεται στις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και την υιοθετήσαμε για λόγους πρακτικούς που αφορούν τις ανθρώπινες δραστηριότητες όπως είναι η γεωργία ή η ναυσιπλοΐα, αλλά και την έμφυτη τάση μας να προσπαθούμε να προβλέψουμε το μέλλον και να προγραμματίζουμε πάνω σε παραδοχές που βασίζονται σε αυτές ακριβώς τις προβλέψεις μας.
Κάτω από αυτή την παραδοχή λοιπόν, ένας χρόνος δεν έχει τίποτα το νέο, τίποτα το καινούργιο και φυσικά δεν υπάρχει κανένας λόγος να συνεχίζουμε να είμαστε αφελής και να πιστεύουμε ότι μπορεί να σηματοδοτήσει κοσμογονικές αλλαγές, η μοναδιαία αύξηση στο τελευταίο ψηφίο της αρίθμησης του ανθρώπινου χρόνου. Είναι απλά ένα σημείο στο χρονικό συνεχές. Είναι η συνέχεια του προηγούμενου χρόνου και κουβαλάει από την πρώτη του στιγμή στις πλάτες του την κληρονομιά των προηγούμενων ετών. Εμείς που ξεπλυθήκαμε στα νερά του 2023 είμαστε αυτοί που θα βουτήξουν και στα νερά του 2024. Και κάπου εδώ επανέρχομαι στην κακιά (;) μας συνήθεια να προσπαθούμε να προβλέψουμε το μέλλον. Την έχω κι εγώ αυτή τη συνήθεια: να προσπαθώ να κινηθώ μέσα σε ένα κατασκότεινο δωμάτιο χωρίς να χτυπήσω ή να σπάσω οτιδήποτε. Και η μεγαλύτερη πρόκληση είναι πως δεν πρόκειται για κάποιο δωμάτιο στο σπίτι μου, αλλά ένας παντελώς άγνωστος χώρος τον οποίο προσπαθώ να χαρτογραφήσω με βάση τις δικές μου εμπειρίες και προσέγγιση.
Πριν όμως αφεθώ να παρασυρθώ στα ορμητικά νερά του 2024, ας κολυμπήσω για λίγο αντίθετα στη φορά του ποταμού για μια σύντομη αναδρομή στο 2023.
Η προίκα του 2023
Ρίχνοντας μια ματιά πίσω, στα γεγονότα του 2023, συνειδητοποιώ το μεγάλο πλήθος των γεγονότων που τράβηξαν την προσοχή του κόσμου σε ολόκληρο τον πλανήτη. Φαντάζομαι πως στο επίκεντρο της προσοχής βρίσκονται οι πολεμικές συγκρούσεις ανά τον κόσμο, με σημαντικότερες εκείνες στην Γάζα, μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινίων – ή για να το θέσω όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι, ανάμεσα σε ένα υπερσύγχρονο και άρτια εξοπλισμένο στρατό, μια τρομοκρατική παραστρατιωτική οργάνωση και μια τεράστια συγκαλυμμένη προσπάθεια εκτοπισμού των Παλαιστινίων, με χιλιάδες θύματα, κυρίως άμαχο πληθυσμό και γυναικόπαιδα. Μια δεύτερη Nakba. – και Ρωσίας και Ουκρανίας, που ενώ μα βάση τον αρχικό ρωσικό σχεδιασμό θα διαρκούσε δύο με τρεις εβδομάδες, σε λίγες εβδομάδες μπαίνει στον τρίτο χρόνο. Από την άλλη, οι εμφύλιες συγκρούσεις στο Σουδάν και στη Δημοκρατία του Νίγηρα φαίνεται ότι δεν “πουλάνε” τόσο ώστε να τραβήξουν την προσοχή μας, επιβεβαιώνοντας αυτό που όλοι ξέρουμε: δεν έχουν όλες οι ζωές την ίδια αξία, ούτε επηρεάζουν όλες οι συγκρούσεις το ίδιο την βόλεψή μας. Κυνικός, ε; Σε κάθε περίπτωση, όλες αυτές οι συγκρούσεις έχουν ασύμμετρες επιπτώσεις με το μεγαλύτερο κόστος να το επιβαρύνονται οι πληθυσμοί που βρίσκονται το κέντρο των συγκρούσεων. Το 2023 σημαδεύτηκε από μεγάλες εκτοπίσεις πληθυσμών: μόνο στο Σουδάν εκτιμάται ότι 7 εκατομμύρια άνθρωποι αναγκάστηκαν να αφήσουν τα σπίτια τους, τις περιουσίες τους, της ζωές του και αναζητήσουν σωτηρία στην Αίγυπτο, το Νότιο Σουδάν, το Τσαντ. Σημειώστε και κάτι ακόμη πιο ανατριχιαστικό και διόλου καθησυχαστικό για το μέλλον. Το 2022, οι θάνατοι λόγω πολέμου ξεπέρασαν τους 200.000, και ανήλθαν στο μεγαλύτερο αριθμό μετά από αρκετές δεκαετίες. Το μεγαλύτερο δε ποσοστό, προήλθε από πολέμους με εμπλοκή κρατικών στρατών και όχι παραστρατιωτικών ή τρομοκρατικών οργανώσεων.
Εκτός από τις πολεμικές συρράξεις, το 2023 την τιμητική της είχε και η κλιματική αλλαγή και κυρίως οι εκδηλώσεις των επικίνδυνων καιρικών φαινομένων αυτής: παρατεταμένες ξηρασίες, πλημμύρες, πυρκαγιές. Μετά το θερμότερο καλοκαίρι που βίωσε το βόρειο ημισφαίριο, από τότε που καταγράφονται επίσημα οι θερμοκρασίες, φαίνεται πως την ίδια τύχη θα έχει και ο φετινός χειμώνας, καθώς η θερμή φάση του φαινομένου El Nino – Νότια Ταλάντωση (El Nino – Southern Oscillation) φαίνεται πως θα διαρκέσει μέχρι τα τέλη του Μαΐου του 2024. Το 2023 αποτελεί τη χρονιά κατά τη διάρκεια της οποίας η κλιματική αλλαγή ίσως συζητήθηκε περισσότερο από κάθε άλλη φορά και όχι μόνο στα στενά πλαίσια συνεδρίων και φόρα. Έπαψε να απασχολεί μόνο τους επιστήμονες και τους πολιτικούς και μπήκε στις συζητήσεις των πολιτών. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα και η επίδραση αυτών στην καθημερινότητα μας, η αλλαγή του περιβάλλοντος που σταδιακά γίνεται όλο και πιο εμφανής, αλλά και με μια συνθήκη μη αναστρέψιμης μονιμότητας, καθιστούν την κλιματική αλλαγή προτεραιότητα υψίστης σημασίας. Δυστυχώς, όμως από τη φύση του η αντιμετώπιση του φαινομένου απαιτεί διευρυμένη και ειλικρινή συναίνεση, καθώς και θυσίες από όλους. Προϋποθέσεις διόλου δεδομένες… Κάθε άλλο μάλλον. Και αυτό φάνηκε και κατά τη διάρκεια της COP28, όπου μέχρι την τελευταία οι συμμετέχοντες δεν μπορούσαν να καταλήξουν σε ένα τελικό κείμενο συμπερασμάτων και δεσμεύσεων. Εν τέλει ο στόχος τέθηκε: “μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα σε εναλλακτικά ενεργειακά συστήματα, με εύρυθμο και δίκαιο τρόπο, επιταχύνοντας τη δράση σε αυτή την κρίσιμη δεκαετία, ώστε να επιτευχθεί μια καθαρή, μηδενική εκροή μέχρι το 2050, σύμφωνα με τα επιστημονικά δεδομένα”. Θα μου πεις, από στόχους έχουμε χορτάσει…
Η κοινωνική δυσαρέσκεια και το 2023 ήταν έκδηλη σε πολλές χώρες, με τους κύκλους ειδήσεων να κυριαρχούνται από πόλωση, βίαιες διαμαρτυρίες, ταραχές και απεργίες. Οι ακραίες φωνές ακούγονται όλο και περισσότερο πνίγοντας τον μετριοπαθή λόγο και την κοινή λογική. Στη διεθνή πολιτική σκηνή και το 2023 παρατηρήθηκε μια έντονη τάση για εσωστρέφεια και μία όλο και πιο εντεινόμενη τάση μη συναίνεσης και αμοιβαίων υποχωρήσεων. Προκειμένου να ικανοποιηθούν μικροπολιτικές και εθνικές επιδιώξεις θυσιάζονται μακροχρόνιες στρατηγικές ολοκλήρωσης. Νομίζω ότι ο Jacques Delors αποχώρησε την κατάλληλη στιγμή. Φαντάζομαι δεν θα του άρεσε καθόλου η τροπή που παίρνει το διεθνές πολιτικό περιβάλλον, και δη το – σε μεγάλο βαθμό, δικό του – πολιτικό δημιούργημα: η Ευρωπαϊκή Ένωση της συναίνεσης και των πολιτικών συγκαταβάσεων. Η πολιτική πόλωση, σε συνδυασμό με την οικονομική αστάθεια, τον επίμονο, υψηλό πληθωρισμό και το υψηλό κόστος κεφαλαίου είχαν και το 2023 ως αποτέλεσμα την περαιτέρω συγκέντρωση πλούτου και το άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στο πλουσιότερο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού (συγκεντρώνει περίπου το 50% του παγκόσμιου πλούτου) και των φτωχότερων στρωμάτων (το 2022 το 53% του παγκόσμιου πληθυσμού κερδίζει λιγότερα από 10.000 δολάρια).
Ο κόσμος του 2024
Κλιματική Αλλαγή
Ο Carlo Buentempo, διευθυντής του ευρωπαϊκού οργανισμού Copernicus, του προγράμματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την παρακολούθηση του πλανήτη, σε πρόσφατη συνέντευξή του στο Πρώτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, παρότρυνε τους νοτιοευρωπαίους να απολαμβάνουμε όσο περισσότερο γίνεται τους χειμώνες μας και τις ψυχρές περιόδους του χρόνου, γιατί όπως φαίνεται στις επόμενες δύο δεκαετίες, θα αναπολούμε με νοσταλγία το δροσερό καλοκαίρι του 2023! Η κλεψύδρα έχει γυρίσει και ο χρόνος μετράει αντίστροφα μέχρι να αυξηθεί η μέση παγκόσμια θερμοκρασία κατά 1,5°C. Αυτό είναι το κατώφλι απ’ ότι φαίνεται, που εάν, σύμφωνα με τους επιστήμονες, το διαβούμε, ο δρόμος δεν θα έχει γυρισμό. Κι απ’ ότι φαίνεται θα το διαβούμε εντός των επομένων 10 έως 15 ετών. Το 2024 λοιπόν, αναμένεται να είναι άλλο ένα έτος σε αυτή τη κοντή διαδρομή που θα αλλάξει το πλανήτη και τη ζωή πάνω σε αυτόν ριζικά. Η αύξηση της θερμοκρασίας κατά 1,5°C είναι σχεδόν βέβαιο με βάση τις εκτιμήσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την αλλαγή του κλίματος (Intergovernmental Panel for Climate Change – IPCC), ότι θα οδηγήσει στην εξαφάνιση των κοραλλιογενών υφάλων που βρίσκονται σε χαμηλό γεωγραφικό πλάτος (κοντά στον ισημερινό), την κατάρρευση των παγετώνων της Γροιλανδίας και της Δυτικής Ανταρκτικής, ενώ είναι πολύ πιθανό να οδηγήσει και σε απότομή απόψυξη του μόνιμα παγωμένου υπέδαφος των ψηλών βουνών, αλλά και των πόλων. Υπάρχουν επίσης νέα στοιχεία που υποδηλώνουν ότι η κυκλοφορία του υποπολικού γύρου του Βορείου Ατλαντικού θα και αυτή να τεθεί σε κίνδυνο στους 1,5°C, ενώ τα βόρεια δάση, τα μαγκρόβια δέντρα και τα λιβάδια θα αρχίσουν να γίνονται ευάλωτα. Τα επόμενα χρόνια, πολλές οικονομίες αναμένεται παραμείνουν σε μεγάλο βαθμό απροετοίμαστες για αυτές τις μη γραμμικές επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής. Αυτή βέβαια δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνουν απότομες αλλαγές στο πλανητικό μας σύστημα: παρόμοια περιστατικά ακραίων μεταβολών στην ιστορία του πλανήτη μας οδήγησαν σε εναλλακτικές σταθερές καταστάσεις στις οποίες η ζωή έχει προσαρμοστεί με την πάροδο του χρόνου. Μάλλον, ο κίνδυνος τίθεται στις κοινωνικοοικονομικές δομές: υπάρχει και ποια είναι η εναλλακτική κατάσταση στην οποία μπορούμε να προσαρμοστούμε ως ανθρώπινες κοινωνίες;
Τα σημεία ανατροπής του κλίματος θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια κοινωνικοπεριβαλλοντική κρίση, εντείνοντας τους τρέχοντες κινδύνους. Ερωτηθέντες που συμμετείχαν στην έρευνα για το Risk Report του International Economic Forum προβλέπουν ένα μεγάλο σύμπλεγμα (cluster) περιβαλλοντικών κινδύνων, με διμερείς συνδέσεις με κρίσιμες αλλαγές στα συστήματα του γήινου περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων: απώλεια βιοποικιλότητας και κατάρρευση του οικοσυστήματος, ακραία καιρικά φαινόμενα και ρύπανση, με ισχυρές πιθανότητες απώλειας φυσικών πόρων. Εκτός από τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, αρκετοί ερωτηθέντες υπογράμμισαν επίσης πιθανές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις, όπως η ακούσια μετανάστευση, οι χρόνιες καταστάσεις υγείας, οι μολυσματικές ασθένειες και η οικονομική ύφεση. Και εδώ φαίνεται πως ξεκινάει ένας φαύλος κύκλος, καθώς αυτό το πλέγμα κοινωνικοπεριβαλλοντικών κινδύνων έχει τη δυνατότητα να επιταχύνει την κλιματική αλλαγή, μέσω της απελευθέρωσης εκπομπών, και να ενισχύσει τις σχετικές επιπτώσεις, απειλώντας πληθυσμούς ευάλωτους στις κλιματικές αλλαγές.
Παραπληροφόρηση και ψευδείς ειδήσεις
Οι διασπαστικές δυνατότητες της πληροφόρησης που χειραγωγείται επιταχύνονται γρήγορα, καθώς η ανοιχτή πρόσβαση σε όλο και πιο εξελιγμένες τεχνολογίες πολλαπλασιάζεται και η εμπιστοσύνη στις πληροφορίες και τους θεσμούς επιδεινώνεται. Τα επόμενα χρόνια, ένα ευρύ σύνολο παραγόντων θα κεφαλαιοποιήσει την άνθηση του λεγόμενου “συνθετικού περιεχομένου”, ενισχύοντας τις κοινωνικές διαιρέσεις, την ιδεολογική βία και την πολιτική καταστολή – προεκτάσεις που ήρθαν για να παραμείνουν.
Η παραπληροφόρηση και οι ψευδείς ειδήσεις δεν απαιτούν πλέον κάποιο εξειδικευμένο σύνολο δεξιοτήτων, οι εύχρηστες διεπαφές (interfaces) σε μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης (AI) μεγάλης κλίμακας έχουν ήδη επιτρέψει μια έκρηξη σε παραποιημένες πληροφορίες και το “συνθετικό” περιεχόμενο, που περιλαμβάνει από εξελιγμένη κλωνοποίηση φωνής έως πλαστές ιστοσελίδες. Για την καταπολέμηση των αυξανόμενων κινδύνων, οι κυβερνήσεις αρχίζουν να εφαρμόζουν νέους και εξελισσόμενους κανονισμούς που στοχεύουν τόσο τους hosts όσο και τους δημιουργούς διαδικτυακής παραπληροφόρησης και παράνομου περιεχομένου. Η εκκολαπτόμενη ρύθμιση της γενετικής τεχνητής νοημοσύνης πιθανότατα θα συμπληρώσει αυτές τις προσπάθειες. Για παράδειγμα, οι απαιτήσεις στην Κίνα για υδατοσήμανση περιεχομένου που δημιουργείται από τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσουν στον εντοπισμό ψευδών πληροφοριών, συμπεριλαμβανομένης της ακούσιας παραπληροφόρησης μέσω περιεχομένου με παραισθήσεις τεχνητής νοημοσύνης. Γενικά, ωστόσο, η ταχύτητα και η αποτελεσματικότητα της ρύθμισης είναι μάλλον απίθανο να ταιριάξει με τον ρυθμό ανάπτυξης – οι ρυθμιστικές αρχές βρίσκονται πάντα ένα βήμα πίσω από τις αγορές. Το συνθετικό περιεχόμενο θα χειραγωγήσει άτομα, θα βλάψει τις οικονομίες και τις κοινωνίες με πολλούς τρόπους τα επόμενα χρόνια. Οι παραποιημένες πληροφορίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την επιδίωξη διαφορετικών στόχων, από τον ακτιβισμό για το κλίμα έως την κλιμάκωση των συγκρούσεων. Αναμένεται να πολλαπλασιαστούν επίσης νέες κατηγορίες εγκλημάτων, όπως η μη συναινετική ψεύτικη πορνογραφία ή η χειραγώγηση του χρηματιστηρίου. Ωστόσο, ακόμη και καθώς η ύπουλη διάδοση παραπληροφόρησης και ψευδών ειδήσεων απειλεί τη συνοχή των κοινωνιών, υπάρχει ο κίνδυνος ορισμένες δημοκρατικές κυρίως κυβερνήσεις να ενεργήσουν πολύ αργά, αντιμετωπίζοντας ένα δίλημμα μεταξύ της πρόληψης της παραπληροφόρησης και της προστασίας της ελευθερίας του λόγου, ενώ αυταρχικά καθεστώτα και κυβερνήσεις από την άλλη θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν ένα ενισχυμένο ρυθμιστικό έλεγχο, οποίος να διαβρώσει περαιτέρω τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Τα επόμενα δύο χρόνια, σχεδόν τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι θα κατευθυνθούν στις εκλογικές κάλπες σε πολλές οικονομίες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ινδίας, του Ηνωμένου Βασιλείου, του Μεξικού και της Ινδονησίας. Η παρουσία παραπληροφόρησης και ψευδών ειδήσεων σε αυτές τις εκλογικές διαδικασίες θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει σοβαρά τη νομιμότητα των νεοεκλεγμένων κυβερνήσεων, διακινδυνεύοντας πολιτικές αναταραχές, βία και τρομοκρατία και μακροπρόθεσμη διάβρωση των δημοκρατικών διαδικασιών. Οι πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις έχουν βελτιώσει τον όγκο, την εμβέλεια και την αποτελεσματικότητα των παραποιημένων πληροφοριών, με τις ροές να είναι όλο και πιο δύσκολο να εντοπιστούν και να ελεγχθούν. Η ικανότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να διασφαλίσουν την ακεραιότητα της πλατφόρμας πιθανότατα θα κλονιστεί ενόψει πολλαπλών επικαλυπτόμενων καμπανιών. Επιπλέον, με τη βελτίωση της τεχνητής νοημοσύνης, η παραπληροφόρηση θα εξατομικεύεται επίσης όλο και περισσότερο στους αποδέκτες της και θα στοχεύει σε συγκεκριμένες ομάδες, όπως οι μειονοτικές κοινότητες, καθώς και θα διαδίδεται μέσω πιο αδιαφανών πλατφορμών ανταλλαγής μηνυμάτων όπως το WhatsApp ή το WeChat.
Oι πολωμένες κοινωνίες είναι πιο πιθανό να εμπιστεύονται πληροφορίες (αληθινές ή ψευδείς) που επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις τους. Δεδομένης της δυσπιστίας προς τις κυβερνήσεις και τα μέσα ενημέρωσης ως πηγές ψευδών πληροφοριών, το παραποιημένο περιεχόμενο μπορεί να μην χρειάζεται καν. Οι συνέπειες μπορεί να είναι τεράστιες. Οι κοινωνίες μπορεί να πολωθούν όχι μόνο στις πολιτικές τους πεποιθήσεις, αλλά και στις αντιλήψεις τους για την πραγματικότητα, θέτοντας μια σοβαρή πρόκληση για την κοινωνική συνοχή και ακόμη και την ψυχική υγεία. Όταν τα συναισθήματα και οι ιδεολογίες επισκιάζουν γεγονότα, χειραγωγικές αφηγήσεις μπορούν να διεισδύσουν στον δημόσιο λόγο για θέματα που κυμαίνονται από τη δημόσια υγεία έως την κοινωνική δικαιοσύνη και την εκπαίδευση έως το περιβάλλον.
Ορισμένες κυβερνήσεις και πλατφόρμες, με στόχο την προστασία της ελευθερίας του λόγου και των πολιτικών ελευθεριών, ενδέχεται να αποτύχουν να δράσουν για να περιορίσουν αποτελεσματικά τις παραποιημένες πληροφορίες και το επιβλαβές περιεχόμενο, καθιστώντας τον ορισμό της “αλήθειας” όλο και πιο αμφιλεγόμενο. Οι κρατικοί και οι μη κρατικοί φορείς μπορούν να αξιοποιήσουν ψευδείς πληροφορίες για να διευρύνουν τα ρήγματα στις κοινωνικές απόψεις, να διαβρώσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στους πολιτικούς θεσμούς και να απειλήσουν την εθνική συνοχή. Η εμπιστοσύνη σε συγκεκριμένους ηγέτες θα προσδώσει εμπιστοσύνη στις πληροφορίες και η εξουσία αυτών των παραγόντων – από συνωμοσιολόγους, συμπεριλαμβανομένων πολιτικών και εξτρεμιστικών ομάδων έως οpinion leaders και ηγέτες επιχειρήσεων – θα μπορούσε να ενισχυθεί καθώς γίνονται “υπερασπιστές της αλήθειας”.
Πολεμικές συγκρούσεις
Ο κόσμος έχει γίνει σημαντικά λιγότερο ειρηνικός την τελευταία δεκαετία, κι ακόμη περισσότερο με τις συγκρούσεις να ξέσπασαν σε πολλές περιοχές πέρυσι. Οι ενεργές συγκρούσεις βρίσκονται στα υψηλότερα επίπεδα των τελευταίων δεκαετιών, ενώ οι σχετικοί θάνατοι έχουν σημειώσει απότομη αύξηση, σχεδόν τετραπλασιάστηκαν κατά τη διάρκεια της διετίας από το 2020 έως το 2022 που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις εξελίξεις στην Αιθιοπία και την Ουκρανία. Αν και είναι δύσκολο να αποδοθεί σε μία μόνο αιτία, οι πιο μακροπρόθεσμες αλλαγές στη γεωπολιτική ισχύ, η οικονομική ευθραυστότητα και τα όρια στην αποτελεσματικότητα και την ικανότητα των διεθνών μηχανισμών ασφάλειας συνέβαλαν όλα σε αυτή την άνοδο.
Συγκεκριμένα σημεία ανάφλεξης στο πλανήτη θα μπορούσαν τα επόμενα χρόνια να υποβαθμίσουν την παγκόσμια ασφάλεια και να αποσταθεροποιήσουν το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα και τις αλυσίδες εφοδιασμού. Αν και ο πόλεμος μεταξύ δύο κρατών, στα πλαίσια του αυστηρού του ορισμού, παραμένει σχετικά σπάνιος, αυτό δεν αποκλείει τη μετάδοση εμφύλιων συγκρούσεων και συγκρούσεων κρατών με παραστρατιωτικές ή/και τρομοκρατικές οργανώσεις, να οδηγήσει σε ταχέως επεκτεινόμενες ανθρωπιστικές κρίσεις που μειώνουν την ικανότητα αντίδρασης (βλέπε Σουδάν στην πρώτη περίπτωση και Γάζα στη δεύτερη).
Κατά τη διάρκεια του επόμενου έτους και όχι μόνο, η προσοχή και οι πόροι των παγκόσμιων δυνάμεων είναι πιθανό να επικεντρωθούν σε τρία συγκεκριμένα hotspots: τον πόλεμο στην Ουκρανία, τη σύγκρουση Ισραήλ-Γάζας και την Ταϊβάν. Η κλιμάκωση σε οποιοδήποτε από αυτά τα hotspots θα διαταράξει ριζικά τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, τις χρηματοπιστωτικές αγορές, τη δυναμική της ασφάλειας και την πολιτική σταθερότητα, απειλώντας ριζικά την αίσθηση ασφάλειας σε όλο τον κόσμο. Και οι τρεις τομείς βρίσκονται σε ένα γεωπολιτικά σταυροδρόμια, όπου οι μεγάλες δυνάμεις έχουν κατοχυρωμένα συμφέροντα: πετρέλαιο και εμπορικοί δρόμοι στη Μέση Ανατολή, σταθερότητα και ισορροπία δυνάμεων στην Ανατολική Ευρώπη και προηγμένες τεχνολογικές αλυσίδες εφοδιασμού στην Ανατολική Ασία. Κάθε ένα θα μπορούσε να οδηγήσει σε ευρύτερη περιφερειακή αποσταθεροποίηση, προσελκύοντας άμεσα μεγάλες δυνάμεις και κλιμακώνοντας το ενδεχόμενη γενικευμένης σύγκρουσης. Και οι τρεις εμπλέκουν επίσης άμεσα δυνάμεις διαθέτουν πυρηνικό οπλοστάσιο.
Τα επόμενα ένα με δύο χρόνια, ο πόλεμος στην Ουκρανία θα μπορούσε σποραδικά να εναλλάσσεται μεταξύ εντατικοποίησης και ύφεσης. Παρά τις κυρώσεις, η Ρωσία συνέχισε να επωφελείται από τα ενεργειακά κέρδη και τις εξαγωγές εμπορευμάτων – και αυτό θα μπορούσε να αυξηθεί περαιτέρω εάν διευρυνθεί η σύγκρουση στη Μέση Ανατολή. Το φιλορωσικό ή ουδέτερο αίσθημα στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη θα μπορούσε να αμβλύνει την υποστήριξη από τους Ευρωπαίους συμμάχους της Ουκρανίας, ενώ η υποστήριξη στις Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσε να μειωθεί υπό τις εσωτερικές πιέσεις, άλλες διεθνείς προτεραιότητες ή υπό μια νέα κυβέρνηση. Οι παγκόσμιες διαιρέσεις σε σχέση με τη σύγκρουση στη Μέση Ανατολή μπορεί επίσης να περιπλέξουν τις προσπάθειες της Ουκρανίας να διατηρήσει την ενότητα με τους δυτικούς συμμάχους. Εάν η σύγκρουση ενταθεί θα μπορούσε να επεκταθεί και σε γειτονικές χώρες. Από την άλλη, τα σενάρια για την επόμενη μέρα, τόσο για την Ουκρανία όσο και για τη Ρωσία είναι δύσκολο να προβλεφθούν.
Οι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή αποτελούν πηγή σημαντικής αβεβαιότητας, με κίνδυνο περαιτέρω έμμεσης ή άμεσης αντιπαράθεσης μεταξύ των παγκόσμιων δυνάμεων. Εάν η σύγκρουση Ισραήλ-Γάζας κλιμακωθεί σε ευρύτερο περιφερειακό πόλεμο, είναι πιθανή πιο εκτεταμένη επέμβαση από μεγάλες δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένου του Ιράν και της Δύσης. Πέρα από πιθανούς σεισμικούς κραδασμούς στις παγκόσμιες τιμές ενέργειας και τις αλυσίδες εφοδιασμού, η κλιμάκωση θα μπορούσε να διασπάσει τόσο την προσοχή, όσο και τους πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών μεταξύ της Ουκρανίας και του Ισραήλ, εξαντλώντας και φθείροντας σε βάθος χρόνου και τους δύο. Η κλίμακα της παρέμβασης των χωρών του Κόλπου (στη δεύτερη περίπτωση) ή της Δύσης (και στις δύο περιπτώσεις) είναι αβέβαιη.
Πολλοί αναλυτές εστιάζουν επίσης στην Ταϊβάν και στα αμφισβητούμενα εδάφη στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ασία ως περιοχές ανησυχίας. Σε αντίθεση με τη Ρωσία, η οποία διπλασίασε τον στόχο αμυντικών δαπανών της σε περισσότερα από 100 δισεκατομμύρια δολάρια το 2023, και τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες διέθεσαν πάνω από 113 δισεκατομμύρια δολάρια σε βοήθεια μόνο για τον πόλεμο στην Ουκρανία, η Κίνα έχει ενεργήσει σε μεγάλο βαθμό ως μη παρεμβατική δύναμη, τόσο στη σύγκρουση στην Ουκρανία όσο και στη Μέση Ανατολή, αποφεύγοντας τον κίνδυνο υπερέντασης. Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία που να υποδηλώνουν ότι η κλιμάκωση είναι επικείμενη, εξακολουθεί να υπάρχει μια σημαντική πιθανότητα τυχαίας ή σκόπιμης έναρξης εχθροπραξιών, δεδομένης της αυξημένης δραστηριότητας στην περιοχή.
Καθώς τα hotspots υψηλού κινδύνου υπονομεύουν την παγκόσμια ασφάλεια, ένα ευρύτερο σύνολο τάσεων μπορεί να τροφοδοτήσει ένα ακόμη πιο εύφλεκτο περιβάλλον στο οποίο είναι πιο πιθανό να αναφλεγούν νέες και υπάρχουσες εχθροπραξίες. Καθώς οι συγκρούσεις εξαπλώνονται, τα προστατευτικά κιγκλιδώματα προς τον περιορισμό τους διαβρώνονται και η επιλογή για μακροπρόθεσμες λύσεις παύει να υφίσταται. Παράλληλα, η διεθνοποίηση των συγκρούσεων από ένα ευρύτερο σύνολο εναλλακτικών δυνάμεων μπορεί να επιταχύνει την πολυπολικότητα και τον κίνδυνο ακούσιας κλιμάκωσης.
Oι εντάσεις που σιγοβράζουν και οι παγωμένες συγκρούσεις που βρίσκονται κοντά στα υπάρχοντα hotspots θα μπορούσαν να ενταθούν. Για παράδειγμα, οι δευτερογενείς επιπτώσεις από μια υψηλή συγκέντρωση συγκρούσεων στην Ασία και την Αφρική, θα μπορούσαν να κυμαίνονται από παράνομη διακίνηση όπλων έως μετανάστευση λόγω συγκρούσεων. Άλλα κράτη θα μπορούσαν επίσης να πυροδοτήσουν σκόπιμα εντάσεις σε γειτονικές χώρες μέσω εκστρατειών παραπληροφόρησης ή με την ανάπτυξη ομάδων πολιτοφυλακής που υποστηρίζονται από το κράτος, για να αποσπάσουν την προσοχή τους και τους πόρους. Οι πιθανές πηγές ανάφλεξης θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν τα Βαλκάνια, τη Λιβύη, τη Συρία, το Κασμίρ, τη Γουιάνα, την κουρδική περιοχή και την κορεατική χερσόνησο.
Ο αγώνας απόκτησης πόρων, οι οικονομικές δυσκολίες και η αποδυναμωμένη κρατική ικανότητα πιθανότατα θα αυξηθούν και, με τη σειρά τους, θα τροφοδοτήσουν συγκρούσεις. Μπορεί επίσης να υπάρξει αύξηση των “ακυβέρνητων κρατών”, όπου οι μη κρατικοί παράγοντες αγωνίζονται για τον έλεγχο μεγάλων τμημάτων εδάφους ή όπου τα μέρη που δεν αναγνωρίζονται από το διεθνές σύστημα αποκτούν τον πλήρη έλεγχο.
Ο κόσμος μας είναι εξαιρετικά πολύπλοκος και τα “θέλω” μας τον κάνουν ακόμη πιο πολύπλοκο, τόσο ως προς τη λειτουργία του, όσο και ως προς την κατανόησή του. Ασφαλείς προβλέψεις για το πώς θα εξελιχθεί δεν μπορούν να γίνουν από κανέναν. Μπορούμε μόνο να πατήσουμε πάνω στις πατημασιές του παρελθόντος για να πάρουμε μια γεύση για την κατεύθυνση του μέλλοντος. Κι αυτό με επιφύλαξη. Η πιο διαδεδομένη ευχή αυτών των ημερών είναι το “Καλή χρονιά”, συνοδευόμενο συνήθως από το πολύ κοινότυπο στην μετά Covid εποχή “Με υγεία, πάνω απ’ όλα!”. Εγώ πάλι θα μας ευχηθώ τύχη! Νομίζω ότι θα τη χρειαστούμε.
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Rodney Smith, 2016
