Υπάρχουν βιβλία που μας φέρνουν σε αμηχανία γιατί δεν ξέρουμε σε ποιο είδος να τα κατατάξουμε και άλλα που μας φέρνουν σε αμηχανία γιατί λένε μεγάλες αλήθειες με απλό τρόπο. Το Μάζα και Εξουσία του Ελίας Κανέτι τα καταφέρνει και με τους δύο αυτούς τρόπους. Ίσως για αυτό, αν και θεωρείται ένα σπουδαίο βιβλίο, να μην συζητιέται συχνά. Κι όμως είναι ένα από βιβλία-κλειδιά για τον εικοστό αιώνα, ή μάλλον καλύτερα για την ίδια τη φύση του ανθρώπου, άρα και το μέλλον του. Άλλωστε, αν θα έπρεπε να το κατατάξουμε αναγκαστικά κάπου, μάλλον αυτό θα ήταν η κοινωνική ανθρωπολογία, αλλά χωρίς καμία επίφαση επιστημονικότητας, παρά σχεδόν στα όρια της λογοτεχνίας. Και τι λόγος…!
Το χάρισμα του Κανέτι είναι ότι μπαίνει στην ουσία των πραγμάτων με μια γλώσσα κοφτερή και απέριττη. Πιάνω τον εαυτό μου να λέει συνέχεια, «μα έτσι ακριβώς είναι, πώς δεν το είχα σκεφτεί μέχρι τώρα!». Μια τέτοια αποκάλυψη ήταν όταν διάβασα για πρώτη φορά τις δύο πρώτες σελίδες του βιβλίου:
[Ἡ ἀντιστροφὴ τοῦ φόβου τῆς ἐπαφῆς τοῦ ἀγνώστου.
Τίποτε δὲν φοβᾶται ὁ ἄνθρωπος περισσότερο από το άγγιγμα τοῦ ἀγνώστου. Θέλουμε νὰ βλέπουμε αὐτὸ ποὺ ἁπλώνει να μας ἀγγίξει, θέλουμε νὰ τὸ ἀναγνωρίζουμε ἢ τουλάχιστον να μπορούμε νὰ τὸ κατατάξουμε. Παντοῦ ὁ ἄνθρωπος ἀποφεύγει την επαφή μὲ τὸ Ξένο. Τὴ νύχτα, ἤ, γενικότερα, στὸ σκοτάδι, ὁ τρόμος μας ἀναπάντεχης ἐπαφῆς μπορεῖ νὰ φτάσει ὡς τὸν πανικό. Ούτε καν τα ροῦχα δὲν μᾶς δίνουν ἀρκετὴ σιγουριά· πόσο εύκολο είναι να σχιστοῦν, πόσο εὔκολο εἶναι ὁ ἐπιτιθέμενος νὰ φτάσει ὡς τη γυμνή, λείᾳ, ἀνυπεράσπιστη σάρκα τοῦ θύματος.
Ὅλες οἱ ἀποστάσεις ποὺ ἔχει δημιουργήσει ὁ ἄνθρωπος γύρω του ὑπαγορεύτηκαν ἀπ᾿ αὐτὸν τὸν φόβο τῆς ἐπαφῆς. Κλειδαμπαρωνόμαστε μέσα σὲ σπίτια στὰ ὁποῖα ἀπαγορεύεται ἡ εἴσοδος σε ὅλους, μόνον ἔτσι νιώθουμε κάποια ἀσφάλεια. Ὁ φόβος γιὰ διαρρήκτῃ δὲν ὀφείλεται μόνο στὶς ληστρικὲς προθέσεις του, εἶναι ἐπίσης φόβος γιὰ τὸ ξαφνικό, ἀναπάντεχο ἄγγιγμά του μέσα στο σκοτάδι. Τὸ χέρι, στὴ χειρονομία ποὺ τὸ κάνει να μοιάζει με ἁρπάγη, χρησιμοποιεῖται πάντα ὡς σύμβολο αὐτοῦ τοῦ φόβου. Μεγάλο μέρος ἀπ᾿ αὐτὴν τὴν κατάσταση πραγμάτων ἔχει περάσει στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης «ἐπιτίθεμαι». Στὴ λέξη αὐτὴ περιέχεται τόσο ἡ ἄκακη ἐπαφὴ ὅσο κι ἡ ἐπικίνδυνη ἐφόρμηση, καὶ κάτι ἀπὸ τὴ δεύτερη ἔννοια ἀντηχεῖ πάντα μαζὶ μὲ τὴν πρώτη. Τὸ οὐσιαστικὸ «ἐπίθεση» ὅμως ἔχει περιοριστεῖ ἀποκλειστικὰ στὴν κακὴ σημασία τῆς λέξης.
Αὐτὴ ἡ ἀπέχθεια γιὰ τὴν ἐπαφὴ δὲν μᾶς ἐγκαταλείπει οὔτε ὅταν βρισκόμαστε ἀνάμεσα σὲ ἄλλους ἀνθρώπους. Ὁ τρόπος ποὺ κινούμαστε στὸ δρόμο, ἀνάμεσα σὲ πολλοὺς ἀνθρώπους, σὲ ἑστιατόρια, λεωφορεῖα καὶ τραῖνα, ὑπαγορεύεται ἀπ᾿ αὐτὸν τὸ φόβο. Ακόμα κι ἐκεῖ ποὺ στεκόμαστε πολὺ κοντὰ σὲ ἄλλους, ὅταν μποροῦμε νὰ τοὺς κοιτάζουμε καὶ νὰ τοὺς περιεργαζόμαστε πολὺ καλά, ὅσο εἶναι δυνατὸν ἀποφεύγουμε τὴν ἐπαφὴ μαζί τους. Ὅταν κάνουμε τὸ ἀντίθετο, αὐτὸ σημαίνει πὼς κάποιος μᾶς ἄρεσε, καὶ τότε ἡ προσέγγιση γίνεται ἀπὸ μόνη της.
Ἡ βιασύνη μας νὰ ζητήσουμε συγγνώμη γιὰ ἕνα ἀθέλητο ἄγγιγμα, ἡ ἔνταση μὲ τὴν ὁποία περιμένουμε νὰ μᾶς ζητήσουν συγγνώμη γιὰ τὸν ἴδιο λόγο, ἡ βίαιη καὶ μερικὲς φορὲς χειροπιαστή μας ἀντίδραση ὅταν αὐτὸ δὲν συμβεῖ, ἡ ἀπέχθεια καὶ τὸ μίσος ποὺ νιώθουμε γιὰ τὸν «φταίχτη», ἀκόμα κι ὅταν δὲν μποροῦμε νὰ εἴμαστε βέβαιοι ὅτι εἶναι αὐτὸς – ὅλο αὐτὸ τὸ σύμπλεγμα τῶν ψυχικῶν ἀντιδράσεων στὸ ἄγγιγμα μὲ τὸ Ξένο, μὲ τὴν ἀκραία του κινητικότητα καὶ τὸ εὐερέθιστο, ἀποδεικνύει ὅτι ἐδῶ πρόκειται γιὰ κάτι βαθύ, πάντα ζωντανὸ καὶ πάντα ἐπικίνδυνο, κάτι ποὺ δὲν εγκαταλείπει ποτὲ τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ἔχει θέσει τὰ ὅρια τῆς προσωπικότητάς του. Ακόμα κι ο ύπνος μας, ὁπότε εἴμαστε πολὺ πιὸ ἐκτεθειμένοι, εὔκολα διαταράζεται ἀπ’ αὐτὸν τὸ φόβο.
Μόνον ἡ μάζα μπορεῖ νὰ λυτρώσει τὸν ἄνθρωπο ἀπ’ αὐτὸν τὸν φόβο τῆς ἐπαφῆς. Εἶναι ἡ μοναδική κατάσταση στὴν ὁποῖα αὐτὸς ὁ φόβος μεταστρέφεται στὸ ἀντίθετο του. Γιὰ νὰ γίνει αὐτὸ χρειαζόμαστε τὴν πυκνὴ μάζα, ὅταν τὸ ἕνα σῶμα εἶναι σφιγμένο πάνω στ’ ἄλλο, μάζα πυκνὴ καὶ ὡς πρὸς τὴν ψυχική της διάθεση, ἔτσι ὥστε νὰ μὴν προσέχουμε ποιὸς εἶναι αὐτὸς ποὺ μᾶς «στριμώχνει». Μόλις παραδοθοῦμε στὴ μάζα, δὲν φοβόμαστε πιὰ τὴν ἐπαφὴ μαζί της. Στὴν ἰδανικὴ περίπτωση τῆς μάζας, ὁ καθένας νιώθει ἴδιος μὲ τοὺς ἄλλους. Καμιὰ διαφορὰ δὲν μετράει, οὔτε ἡ διαφορὰ τῶν φύλων. Αὐτὸς ποὺ μᾶς στριμώχνει εἶναι σὰν τὸν ἴδιο τὸν ἑαυτό μας. Τὸν νιώθουμε, ὅπως νιώθουμε τὸν ἑαυτό μας. Ξαφνικὰ τὴ στιγμὴ ἐκείνη ὅλα γίνονται ὅπως στὸ ἐσωτερικὸ ἑνὸς καὶ μόνου σώματος. Ἴσως αὐτὸς εἶναι ἕνας λόγος ποὺ ἡ μάζα προσπαθεῖ νὰ πυκνώσει ὅσο περισσότερο μπορεῖ: θέλει ν’ ἀπαλλαγεῖ ὅσο πιὸ ἀπόλυτα γίνεται ἀπὸ τὸν φόβο τῆς ἐπαφὴς τῶν μεμονωμένων ἀτόμων. Ὅσο πιὸ δυνατὰ σφίγγονται οἱ ἄνθρωποι ὁ ἕνας μὲ τὸν ἄλλο, τόσο πιὸ ἀσφαλεῖς αἰσθάνονται, τόσο λιγότερο φοβοῦνται ὁ ἕνας τὸν ἄλλο. Αὐτὴ ἡ ἀντιστροφὴ τοῦ φόβου τῆς ἐπαφῆς εἶναι χαρακτηριστικὸ τῆς μάζας. Ἡ ἀνακούφιση ποὺ ἁπλώνεται μέσα στὴ μάζα καὶ γιὰ τὴν ὁποία θὰ ξαναγίνει λόγος σὲ ἄλλο πλαίσιο, φτάνει σ’ ἕναν ἀξιοσημείωτο βαθμό, ὅταν ἡ μάζα φτάνει στὴν μεγαλύτερη πυκνότητά της.]
O Κανέτι θέλει να πάει στις απαρχές των αισθημάτων, στις απαρχές των λέξεων για να κατανοήσει. Κι αυτή η κατανόηση μας δίνεται σαν ένα πολύτιμο δώρο, έναν πολύτιμο λίθο που ο ικανός αναζητητής του ήξερε πού να σκάψει. Κι ο Κανέτι έσκαψε πολύ: 30 χρόνια δούλευε αυτό το βιβλίο αυτό αναζητώντας το υλικό του σε βιβλιογραφία μεγάλης ποικιλίας, από ανθρωπολογικές μελέτες και εθνογραφικές έρευνες, μέχρι φιλοσοφία και λογοτεχνία. Δεν έγραψε προσπαθώντας να συνεισφέρει σε κάποια επιστήμη ένα λιθαράκι, παρά σαν κάποιος που έψαξε να βρει τις ρίζες του Ολοκληρωτισμού που βίωσε στην εποχή του. Και πήγε τόσο βαθιά που είναι μια μεγάλη παρακαταθήκη και οδηγός για τον 21ο αιώνα. Μέσα από τα πάμπολλα παραδείγματα για αυτό θα αναφέρω ένα, το πώς η εντυπωσιακή διατύπωση της ουσίας του κοινοβουλευτισμού, μπορεί να μας βοηθήσει να έχουμε μια σταθερή άποψη για την αξία του, εν μέσω ισχυρών τάσεων απαξίωσης της δημοκρατίας:
[Ἡ οὐσία τοῦ κοινοβουλευτικοῦ συστήματος
Τὸ διακομματικὸ σύστημα τῆς σύγχρονης βουλῆς χρησιμοποιεί τὴν ψυχολογικὴ διάρθρωση τῶν ἐμπόλεμων στρατευμάτων. Στὸν ἐμφύλιο πόλεμο τὰ ἀντίπαλα αὐτὰ στρατεύματα ὑπῆρχαν ἀληθινά, ἔστω κι ἂν αὐτὸ τοὺς ἦταν δυσάρεστο. Δὲν σκοτώνει κανείς εὐχαρίστως τοὺς δικούς του ἀνθρώπους, ἕνα φυλετικὸ αἴσθημα ἀντιτάσσεται πάντα στοὺς αἱματηροὺς ἐμφυλίους πολέμους καὶ συνήθως τοὺς ὁδηγεῖ σ᾽ ἕνα τέρμα σὲ λίγα χρόνια ἢ καὶ πιο γρήγορα. Ὅμως τὰ δύο κόμματα ποὺ ὑπάρχουν εἶναι ἀναγκασμένα νὰ παρατείνουν τὴν ἀναμέτρησή τους. Πολεμοῦν παραιτούμενα ἀπὸ τὸν ἀλληλοσκοτωμό. Εἶναι γενικὰ παραδεκτόν ὅτι σὲ μιὰ αἱματηρὴ σύγκρουση θὰ κέρδιζε ἡ πιὸ πολυάριθμη πλευρά. Ἡ κύρια φροντίδα ὅλων τῶν πολεμάρχων εἶναι νὰ εἶναι ἰσχυρότεροι, νὰ ἔχουν στὴ διάθεσή τους περισσότερους ἀνθρώπους ἀπ᾿ ὅσους ἔχει ὁ ἀντίπαλος στὸ σημεῖο τῆς πραγματικῆς σύγκρουσης. Πετυχημένος πολέμαρχος εἶναι ἐκεῖνος ποὺ κατορθώνει νὰ ὑπερισχύει σὲ ὅσο τὸ δυνατὸν περισσότερα σημαντικὰ σημεῖα, ἀκόμα κι ἂν στὸ σύνολο εἶναι ὁ πιὸ ἀδύνατος.
Σὲ μιὰ κοινοβουλευτική ψηφοφορία δὲν ἔχει κανείς να κάνει τίποτε περισσότερο ἀπὸ τὸ νὰ διαπιστώσει ἐπὶ τόπου τη δύναμη των δύο ομάδων. Δὲν εἶναι ἀρκετὰ νὰ τὴν γνωρίζει κανεὶς ἀπὸ πρίν. Τὸ ἕνα κόμμα μπορεῖ νὰ ἔχει 360, το άλλο μόνο 240 βουλευτές: ἡ ψηφοφορία παραμένει αποφασιστική, είναι η στιγμή ποὺ γίνεται μιὰ ἀληθινὴ ἀναμέτρηση. Είναι το κατάλοιπο της αἱματηρῆς σύγκρουσης, ποὺ οἱ βουλευτές τὴν μιμοῦνται με πολλοὺς τρόπους, μὲ ἀπειλές, βρισιές, φυσική διέγερση, που μπορεῖ νὰ ὁδηγήσει μέχρι χτυπήματα ἢ πέταγμα ἀντικειμένων. Ὅμως ἡ καταμέτρηση τῶν ψήφων εἶναι τὸ τέλος τῆς μάχης. Ὅλοι δέχονται ὅτι 360 ἄνθρωποι νίκησαν 240. Ἡ μάζα τῶν νεκρῶν μένει ὁλότελα ἔξω ἀπὸ τὸ παιχνίδι. Στὸ ἐσωτερικὸ τῆς βουλῆς δὲν ἐπιτρέπεται νὰ ὑπάρχουν νεκροί. Αὐτὴν τὴν πρόθεση τὴν ἐκφράζει σαφέστερα ἡ βουλευτικὴ ἀσυλία. Ὁ βουλευτὴς εἶναι ἀπρόσβλητος μὲ διπλή ἔννοια: ἐξωτερικά, ἀπέναντι στὴν κυβέρνηση καὶ τὰ ὄργανά της· ἐσωτερικὰ ἀνάμεσα στοὺς ὁμοίους του καὶ σ’ αὐτὸ τὸ δεύτερο σημεῖο ἔχει δοθεῖ πολὺ λίγο βάρος.
Κανεὶς δὲν πίστεψε ποτὲ πραγματικά, ὅτι ἡ γνώμη τοῦ μεγαλύτερου ἀριθμοῦ κατὰ τὴν ψηφοφορία εἶναι ἐξαιτίας τῆς ὑπεροχῆς της καὶ ἡ ἐξυπνότερη. Εἶναι μιὰ θέληση ποὺ ἀντιτίθεται σὲ μιὰν ἄλλη θέληση, ὅπως στὸν πόλεμο· καθεμιὰ ἀπ’ αὐτὲς τὶς θελήσεις εἶναι πεπεισμένη ὅτι ἔχει δίκιο κι ὅτι εἶναι συνετή· μιὰ πεποίθηση ποὺ ἀποκτᾶται εὔκολα καὶ ποὺ ἀποκτᾶται ἀπὸ μόνη της. Τὸ νόημα τοῦ κόμματος εἶναι ἀκριβῶς νὰ κρατάει σὲ ἐγρήγορση αὐτὴν τὴ θέληση κι αὐτὴν τὴν πεποίθηση. Ὁ ἀντίπαλος ποὺ ἔχει ἡττηθεῖ στὴν ψηφοφορία, δὲν ὑποτάσσεται καθόλου, ἐπειδὴ ξαφνικὰ δὲν πιστεύει πιὰ ὅτι ἔχει δίκιο· ἁπλῶς παραδέχεται ὅτι ἡττήθηκε. Τοῦ εἶναι εὔκολο νὰ παραδεχτεῖ ὅτι ἡττήθηκε, γιατὶ δὲν παθαίνει κανένα κακό.
Δὲν τιμωρεῖται μὲ κανέναν τρόπο γιὰ τὴν προηγούμενη ἐχθρικὴ στάση του. Αν φοβόταν ὅτι κινδυνεύει ἡ ζωή του, θ’ ἀντιδρούσε ἐντελῶς διαφορετικά. Ὅμως ὑπολογίζει σὲ μελλοντικὲς μάχες. Στὸν ἀριθμό τους δὲν ἔχει τεθεῖ κανένα ὅριο· αὐτὸς δὲν θὰ σκοτωθεῖ σὲ καμιά.
Ἡ ἰσότητα τῶν βουλευτῶν, αὐτὸ ποὺ τοὺς κάνει μάζα, συνίσταται στὴν ἀσυλία τους. Σ᾿ αὐτὸ τὸ σημεῖο δὲν ὑπάρχει καμιὰ διαφορὰ ἀνάμεσα στὰ δυὸ κόμματα. Τὸ κοινοβουλευτικό σύστημα λειτουργεί ὅσο γίνεται σεβαστὴ αὐτὴ ἡ προσωπικὴ ἀσφάλεια των βουλευτῶν. Καταρρέει ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ θὰ βρεθεῖ στὴ βουλὴ κάποιος ποὺ διανοεῖται νὰ ὑπολογίσει στὸ θάνατο κάποιον μελῶν τοῦ σώματος. Τίποτε δὲν εἶναι πιὸ ἐπικίνδυνο ἀπὸ τὸ νὰ βλέπει κανεὶς νεκροὺς ἀνάμεσα σ’ αὐτοὺς τοὺς ζωντανοὺς. Ἕνας πόλεμος εἶναι πόλεμος, ἐπειδὴ συμπεριλαμβάνει στὴν ἔκβασή του νεκρούς.Μιὰ βουλὴ εἶναι βουλὴ μόνον ὅσο ἀποκλείει τὴν ὕπαρξη νεκρῶν. Ἡ ἐνστικτώδης ἀπομάκρυνση π.χ. τοῦ ἀγγλικοῦ κοινοβουλίου ἀπὸ τοὺς νεκρούς του, ἀκόμα κι ἀπὸ ἐκείνους δηλαδὴ ποὺ πέθαναν εἰρηνικὰ κι ἔξω ἀπὸ τὴ βουλή, διαφαίνεται στο σύστημα τῆς συμπληρωματικῆς ἐκλογῆς. Ὁ διάδοχος τοῦ πεθαμένου δὲν εἶναι προκαθορισμένος. Κανεὶς δὲν παίρνει αὐτόματα τὴ θέση του. Νέοι ὑποψήφιοι παρουσιάζονται. Ὁ ἐκλογικὸς ἀγώνας διεξάγεται ἐξαρχῆς μὲ ὅλους τοὺς κανονικοὺς τύπους. Γιὰ τὸ νεκρὸ δὲν ὑπάρχει καμιὰ θέση στὴ βουλή. Δὲν ἔχει κληρονομικό δικαίωμα ἐδῶ. Κανένας ἑτοιμοθάνατος βουλευτὴς δὲν μπορεῖ νὰ ξέρει μὲ βεβαιότητα ποιὸς θὰ εἶναι διάδοχός του. Ἔχει ἀληθινὰ ἀποκλειστεῖ ἀπὸ τὴν ἀγγλικὴ βουλή ὁ θάνατος μὲ ὅλες του τιςἐπικίνδυνες ἐπιπτώσεις.
Ἐνάντια σ’ αὐτὴν τὴν ἀντίληψη τοῦ κοινοβουλευτικοῦ συστήματος θὰ μποροῦσε κανεὶς ν᾿ ἀντιτάξει ὅτι ὅλα τὰ εὐρωπαϊκὰ κοινοβούλια ἀποτελοῦνται ἀπὸ πολλὰ κόμματα, ποὺ ἔχουν τὶς πιὸ διαφορετικές διαστάσεις· ὅτι τὰ κόμματα αὐτὰ δὲν συσπειρώνονται πάντα σὲ δυὸ ἀντιμαχόμενες ὁμάδες. Αὐτὸ τὸ γεγονὸς δὲν ἀλλάζει τίποτε ὡς πρὸς τὴν ἔννοια τῆς ψηφοφορίας. Ἡ ψηφοφορία εἶναι πάντα καὶ παντοῦ ἡ ἀποφασιστικὴ στιγμή. Αὐτὴ καθορίζει τί θὰ συμβεῖ, καὶ γι᾿ αὐτὴν σημασία ἔχουν πάντα δύο ἀριθμοί, ἀπὸ τοὺς ὁποίους ὁ μεγαλύτερος δεσμεύει ὅλους ἐκείνους ποὺ πῆραν μέρος στὴν ψηφοφορία. Παντοῦ ἡ βουλευτικὴ ἀσυλία εἶναι αὐτὴ ποὺ καθορίζει τὴν τύχη τῆς βουλῆς.
Ἡ ἐκλογὴ τοῦ βουλευτῆ συγγενεύει μὲ τὶς ἀρχὲς τῶν διαδικασιῶν στὴ βουλή. Καλύτερος βουλευτής, νικητὴς θεωρεῖται ἐκεῖνος ποὺ ἀποδεικνύεται ἰσχυρότερος. Ἰσχυρότερος εἶναι ἐκεῖνος ποὺ κερδίζει τὶς περισσότερες ψήφους. Αν οἱ 17.562 ἄνθρωποι ποὺ τὸν ὑποστηρίζουν ἀντιμετώπιζαν σὰν κλειστὸ στράτευμα τοὺς 13.204 ποὺ ἀκολουθοῦν τὸν ἀντίπαλό του, θὰ τοὺς νικοῦσαν. Ὅμως κι ἐδῶ, δὲν πρέπει νὰ φτάσει τὸ πράγμα στὸ φονικό. Οπωσδήποτε ἡ ἀσυλία τῶν ἐκλογέων δὲν εἶναι τόσο σημαντικὴ ὅσο τὰ ψηφοδέλτια, ποὺ παραδίνουν καὶ ποὺ περιέχουν τὸ ὄνομα τῆς ἐκλογῆς τους. Ἐπιτρέπεται ὁ ἐπηρεασμὸς τῶν ἐκλογέων μέχρι τὴ στιγμὴ ποὺ ἀποφασίζουν ὁριστικὰ τὸ ὄνομα τῆς ἐκλογῆς τους, τὸ γράφουν ἢ τὸ λένε, καὶ γιὰ τὸν ἐπηρεασμὸ αὐτὸ χρησιμοποιοῦνται περίπου ὅλα τὰ μέσα. Κάθε ὑποψήφιος χλευάζει τὸν ἀντίπαλό του καὶ τὸν παραδίνει μὲ κάθε τρόπο στὸ γενικὸ μίσος. Ὁ ἐκλογέας μπορεῖ νὰ παίρνει μέρος σὲ πολλὲς ἐκλογικὲς μάχες· τὰ ἐναλλασσόμενα ἀποτελέσματά τους ἔχουν γι’ αὐτόν, ἂν εἶναι πολιτικὰ προσανατολισμένος, τὸ μεγαλύτερο θέλγητρο. Όμως ἡ στιγμὴ ποὺ ψηφίζει μετὰ ἀπ᾿ ὅλα αὐτά, εἶναι σχεδόν ἱερή· ἱερὲς εἶναι οἱ σφραγισμένες κάλπες ποὺ περιέχουν τα ψηφοδέλτια. Ἱερὴ εἶναι ἡ διαδικασία τοῦ μετρήματος,
Ἡ ἐπισημότητα ὅλων αὐτῶν τῶν πράξεων προέρχεται ἀπὸ τὴν ἀπόρριψη τοῦ φόνου ὡς ὀργάνου τῆς ἀπόφασης. Με κάθε ψηφοδέλτιο ἀπομακρύνεται περισσότερο ὁ θάνατος. Ὅμως αὐτὸ ποὺ θὰ ἦταν τὸ ἀποτέλεσμα τοῦ θανάτου, ἡ δύναμη τοῦ ἀντίπαλου, σημειώνεται ευσυνείδητα μ᾽ ἕναν ἀριθμό. Ὅποιος παίζει με αὐτοὺς τοὺς ἀριθμούς, ὅποιος τοὺς ἀλλοιώνει, ἀνοίγει ξανὰ χωρίς νὰ τὸ ὑποψιάζεται τὴν πόρτα στὸ θάνατο. Οἱ ἐνθουσιώδεις πολεμοκάπηλοι ποὺ τοὺς ἀρέσει να κοροϊδεύουν τὰ ψηφοδέλτια, φανερώνουν ἔτσι τις δικές τους αἱματηρὲς προθέσεις. Τὰ ψηφοδέλτια ὅπως καὶ οἱ συμφωνίες εἶναι γι’ αὐτοὺς ἁπλῶς κουρελόχαρτα. Τὰ περιφρονοῦν, ἐπειδὴ δὲν εἶναι βουτηγμένα στὸ αἷμα, γι’αὐτοὺς ἰσχύουν μόνον ἀποφάσεις ποὺ βαφτίζονται στὸ αἷμα.
Ὁ βουλευτὴς εἶναι ἕνας συμπυκνωμένος ἐκλογέας: οἱ χρονικὰ πολὺ ἀπομακρυσμένες στιγμές, στὶς ὁποῖες ὁ ἐκλογέας ὑπάρχει σὰν τέτοιος, ἔχουν συμπυκνωθεῖ γιὰ τὸν βουλευτή. Ὑπάρχει ἀκριβῶς γιὰ νὰ ψηφίζει συχνά. Ἀλλὰ κι ὁ ἀριθμὸς τῶν ἀνθρώπων ποὺ μεταξύ τους ψηφίζει ὁ βουλευτὴς εἶναι πολύ μικρότερος. Ἡ ἔντασή του, ἡ ἐξάσκησή του πρέπει νὰ ἀντικαθιστοῦν τὴ διέγερση ποὺ ἀντλοῦν οἱ ἐκλογεῖς ἀπὸ τὸ μεγάλο τους ἀριθμό.]
Θέλησα να παραθέσω ολόκληρα αποσπάσματα και όχι αποφθέγματα για φανεί ο ρηξικέλευθος τρόπος σκέψης του κάπως πιο ολοκληρωμένα, αν και αυτό βέβαια μόνο με την ανάγνωση ολόκληρου του βιβλίου μπορεί να γίνει. Η γονιμοποιός επίδραση των σκέψεών του είναι πραγματικά εντυπωσιακή.
Το Μάζα και Εξουσία κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ηριδανός, σε μετάφραση από τα γερμανικά από την Αγγέλα Βερυκοκάκη-Αρτέμη.
*Φωτογραφία εξωφύλλου: David Bailey of model Paulene Stone, taken at Studio Five, for Daily Express, 1960
