Απόψεις του Τζορτζ Στάινερ (1929-2020) για την τυχαιότητα των γεγονότων που σημαδεύουν την ζωή μας, τις συμπτώσεις, τις ιστορικές συγκυρίες. Μιλά για την προσωπική του ιστορία, τον ναζισμό, τον ιουδαϊσμό, τον Φρόιντ, τον Μαρξ, τον Προυστ, τον Σελίν
Τζωρτζ Στάινερ: «Ένα μακρύ Σάββατο» – Συζητήσεις με την Λώρ Αντλέρ
…
Έπεσε στα χέρια μου πριν μια εβδομάδα αυτό το υπέροχο βιβλίο (εκδόσεις Δώμα) που μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά.
Συζητήσεις του George Στάινερ με την δημοσιογράφο Λωρ Αντλέρ.
Ο σπουδαίος αυτός διανοούμενος, ένας γίγαντας της γνώσης της εποχής μας, στο τέλος της ζωής του έδωσε κάποιες συνεντεύξεις -πράγμα σπάνιο και τις συνήθειες του- στην Γαλλίδα δημοσιογράφο Λωρ Αντλέρ.
Ο Τζωρτζ Στάινερ γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Παρίσι από Αυστροεβραίους γονείς. Το 1940 οικογένειά του μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου σπούδασε στα πανεπιστήμια του Σικάγο και του Χάρβαρντ, πήρε το Διδακτορικό του στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, δίδαξε συγκριτική λογοτεχνία και φιλοσοφία του πολιτισμού στα πανεπιστήμια του Πρίνστον της Γενεύης της Οξφόρδης και του Κέμπριτζ. Πέρα από την λαμπρή ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία, ο Τζωρτζ Στάινερ -άψογος γνώστης πολλών γλωσσών- αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους και οικουμενικούς στοχαστές των καιρών μας.
Δεν μπόρεσα να αντισταθώ στον πειρασμό να παραθέσω μερικές από τις απόψεις της μεγάλης αυτής προσωπικότητας.
Είναι απολαυστικός!!
…
Την ζωή μου την καθόρισε η ιδιοφυία της μάνας μου -μίας βιεννέζας αρχοντογυναίκας- η μητέρα μου ήταν εννοείται πολύγλωσση. Πέρα από τα γερμανικά, μιλούσε γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, αγγλικά. Είχε μία παρανοϊκή υπερηφάνεια, διέθετε επίσης μία καταπληκτική αυτοπεποίθηση. Τα πρώτα μου χρόνια ήταν πολύ δύσκολα, γιατί το ανάπηρο χέρι μου ήταν σχεδόν κολλημένο πάνω στο κορμί μου. Οι θεραπείες ήταν εξαιρετικά επώδυνες και μια μέρα μου λέει η μάνα μου:
«Είσαι απίστευτα τυχερός! Δεν θα πας στρατό». Αυτή η κουβέντα άλλαξε τη ζωή μου. «Είσαι απίστευτα τυχερός»! Τι εκπληκτική σύλληψη!
(…) Πως συνδέεται ο σωματικός και ψυχικός πόνος με ορισμένα διανοητικά εγχειρήματα; Ακόμα δυσκολευόμαστε να τα κατανοήσουμε αυτά τα πράγματα. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι ο Μπετόβεν ήταν κουφός, ότι ο Νίτσε υπέφερε από φρικτούς πονοκεφάλους και ότι ο Σωκράτης ήταν κακάσχημος! Είναι ενδιαφέρον να προσπαθήσεις να εντοπίσεις τι έχει καταφέρει να νικήσει ο καθένας!
(…) Μια μέρα στη γειτονιά μου (Rue de la Pompe -Παρίσι 16ο) πολύ μικρός, είδα στο δρόμο μία διαδήλωση όπου ο κόσμος φώναζε: «Θάνατος στους Εβραίους!» Η μαμά, όχι από φόβο, μάλλον από σεβασμό προς ορισμένες ελαφρώς απαρχαιωμένες συμβάσεις, μας λέει: «Γρήγορα κατεβάστε τα στόρια». Εκείνη τη στιγμή μπαίνει στο σπίτι ο πατέρας μου, ο οποίος προστάζει: «Σηκώστε τα στόρια αμέσως». Με παίρνει μαζί του, είχαμε στο σπίτι ένα μπαλκονάκι. Θυμάμαι την κάθε στιγμή εκείνη στη σκηνή: «Θάνατος τους Εβραίους!»… «Θάνατος στους Εβραίους!». Μου λέει ο πατέρας μου τότε, πολύ ήρεμος: «Αυτό… αυτό εδώ λέγεται Ιστορία, και δεν πρέπει ποτέ να το φοβηθείς. Για ένα παιδί έξι χρονών, οι λέξεις εκείνες υπήρξαν καθοριστικές. Έκτοτε γνωρίζω ότι αυτό λέγεται Ιστορία, και όταν φοβάμαι, ντρέπομαι. Και προσπαθώ να μην φοβάμαι…..
(…) Είχα το τεράστιο προνόμιο να μάθω από πολύ νωρίς ποιος ήταν ο Χίτλερ και αυτό λειτούργησε για μένα σαν μία «τραυματική αγωγή».
Από όταν γεννήθηκα, το 1929, ο πατέρας μου είχε ήδη προβλέψει με απόλυτη σαφήνεια -έχω τα ημερολόγια του- τι επρόκειτο να συμβεί, τίποτα δεν τον ξάφνιασε.
Στη Γαλλία, ο Πωλ Ραινώ (Πρωθυπουργός από το Μάρτιο μέχρι τον Ιούνιο του 1940) έκρινε, τελευταία στιγμή, ότι η χώρα χρειαζόταν κατεπείγοντος καταδιωκτικά αεροσκάφη, τα Grumman. Ο πατέρας μου συμμετείχε στην αποστολή των οικονομικών συμβούλων (ήταν δικηγόρος) που πήγαν στη Νέα Υόρκη για να διαπραγματευτούν την αγορά καταδιωκτικών αεροσκαφών για λογαριασμό της Γαλλίας. Φτάνει στη Νέα Υόρκη, και εκεί συμβαίνει ένα απίστευτο περιστατικό. Σήμερα έχουμε ξεχάσει ότι εκείνη την εποχή η Νέα Υόρκη ήταν ουδέτερη πόλη, απολύτως ουδέτερη, γεμάτη ναζί που υπηρετούσαν εκεί. Με τη σβάστικα στο μπράτσο, γεμάτη ναζιστές τραπεζίτες που συμμετείχαν σε διάφορες αποστολές με σκοπό κάποια αγορά ή κάποια δημοσιονομική διαπραγμάτευση. Στο Wall Street Club ένας άντρας ο οποίος υπήρξε κάποτε στενός φίλος του πατέρα μου -ο διευθυντής της εταιρείας Siemens η οποία υπάρχει και σήμερα- τον εντοπίζει σ´ ένα τραπέζι και του στέλνει ένα μηνυματάκι σε ένα χαρτί. Ο πατέρας μου μπροστά σε όλο τον κόσμο σκίζει το χαρτί και δε γυρνά ούτε να κοιτάξει τον φίλο του. Δεν ήθελε ούτε να τον ακούσει ούτε να τον δει. Αλλά ο φίλος του τον περιμένει έξω από τις τουαλέτες, τον πιάνει από τους ώμους και του λέει:
«Uα με ακούσεις. Είμαστε ακόμη στις αρχές του 1940, τη Γαλλία θα την σκίσουμε όπως σκίζει το καυτό μαχαίρι το βούτυρο. Πάρε από κει την οικογένειά σου πάση θυσία.» …Oι Γερμανοί μεγαλοτραπεζίτες και μεγαλοδιευθυντάδες γνώριζαν ήδη τι συνέβαινε, γνώριζαν ότι θα σκότωναν όλους τους εβραίους. Δεν ξέρανε πως, δεν ξέρανε με ποια μέθοδο, αλλά το ήξεραν, ήξεραν την βασική ιδέα: οι εβραίοι θα σφαγιάζονταν.
Είμαστε στο 1940, λίγο πριν την γερμανική εισβολή. Ο πατέρας μου, ευτυχώς, παίρνει πολύ σοβαρά εκείνη την προειδοποίηση. Δόξα τω Θεώ! Ζητά από τον Πωλ Ραινώ άδεια για να τον επισκεφτεί η οικογένειά του -δηλαδή η μάνα μου, η αδερφή μου και εγώ- στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Πωλ Ραινώ δίνει την άδεια για αυτή την επίσκεψη αλλά η μάνα μου αρνείται. «Αποκλείεται! Αν φύγουμε από τη Γαλλία τα παιδιά μου θα χάσουν το απολυτήριο, και ο γιος μου θα πρέπει να αποχαιρετήσει την Γαλλική Ακαδημία!». Ευτυχώς ήμασταν μία εβραϊκή οικογένεια όπου τα λόγια του πατέρα μου είχαν αποφασιστική βαρύτητα. Μπορέσαμε λοιπόν να φύγουμε από το Παρίσι και να επιβιβαστούμε στο τελευταίο βαπόρι που αναχώρησε από την Γένοβα τη στιγμή της γερμανικής εισβολής …αν δεν είχε συμβεί αυτό θα ήμουν άραγε ζωντανός σήμερα;
(…) Από την τάξη μου επιβίωσαν μόνο δύο εβραιόπουλα. Και όμως ήταν μία τάξη γεμάτη εβραιόπουλα….
(…) Η γλώσσα τα επιδέχεται όλα. Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό γεγονός, στο οποίο στρέφουμε ελάχιστα την προσοχή και την σκέψη μας: μπορούμε να πούμε τα πάντα, τίποτα δε μας αφήνει, τίποτα δε μας κόβει την ανάσα όταν λέμε τερατώδη πράγματα. Η γλώσσα είναι απείρως υποτελής και η γλώσσα δεν έχει -και αυτό είναι ένα μυστήριο -ηθικά όρια. Μπορεί να επιχειρήσει να πείσει με ειλικρίνεια, αναγκαστικά όμως παρουσιάζει την γνώμη εκείνου που μιλάει. Πρέπει να υπάρχει ένας δεσμός ανάμεσα στο λόγο και στην ζωή, την πράξη. Η Γαλλία, π.χ., είχε χιλιάδες μαρξιστές διανοούμενους που δεν θα πατούσαν ποτέ το πόδι τους στην Σοβιετική Ρωσία. Ποτέ και για τίποτα στον κόσμο. Και που έλεγαν κουταμάρες για τον Στάλιν, γνωρίζοντας ότι λένε ψέματα (όπως ο Σαρτρ). Υπήρχαν (τούτο ισχύει για τις πιο στενές μου επαφές στη Γαλλία) και εξακολουθούν να υπάρχουν παθιασμένοι, φλογεροί σιωνιστές, που δεν θα πατούσαν ποτέ στο Ισραήλ. Ωστόσο, το τι λες και το πως ζεις πρέπει κάπως να συνδέονται. Μπορεί, ασφαλώς, οι δεσμοί αυτοί να είναι εξαιρετικά περίπλοκοι. Η ειλικρίνεια είναι ένα πράγμα τρομερά δύσκολο, απαιτεί μία προσπάθεια διαρκούς αυτοκριτικής .Αλλά το να λες το αντίθετο από αυτό που ζεις μου φαινόταν ανέκαθεν υπερβολικά φθηνό.
(…) Αν είσαι εβραίος, οφείλεις να απαρνηθείς την ιδέα της μόνιμης εγκατάστασης… Το πιστεύω αυτό…
Σημαίνει ότι είσαι αυτό που ο Χίτλερ ονόμασε, προσβλητικά και κοροϊδευτικά, «άνθρωπος του αέρα» (Luftmensch στα γερμανικά).
Εμένα πάλι μ´ αρέσει ο άνεμος, μ´ αρέσει πάρα πολύ… μου επιτρέπει να διασχίζω τους ωκεανούς, τις ηπείρους και να ανακαλύπτω λιγάκι αυτό τον συγκλονιστικό κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε για τόσο λίγο.
Παρόλα αυτά, γνωρίζω πολύ καλά ότι για την πλειονότητα των ανθρώπων (και είναι απολύτως δικαίωμά τους) η επιθυμία για ένα κομμάτι γης, για μία εστία, είναι ένα πάθος εξαιρετικά βαθύ. Το σέβομαι αυτό, δεν είμαι βλάκας. Αλλά συχνά υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος: ο σωβινισμός, το φυλετικό μίσος, ο φόβος του άλλου. Το ότι 50 χρόνια μετά το Άουσβιτς εξακολουθούν να ξεσπούν φυλετικές συγκρούσεις στα Βαλκάνια, στην Αφρική… ότι παντού επικρατεί ένας παλαβός φόβος για τον γείτονα σου που είναι από άλλη φυλή (λέξη που ασφαλώς δε σημαίνει τίποτα) ή από άλλη εθνοφυλετική ομάδα, γιατί θα πέσει η αξία του σπιτιού σου… Όλα αυτά είναι χυδαία πράγματα, έτσι δεν είναι; Κατανοητά μεν, αλλά πάντως χυδαία. Ο άνθρωπος είναι ζώο χωροκτητικό. Βίαιο, τρομαγμένο… Τουλάχιστον όμως ξέρω ότι το να λες «μπορώ να αγαπάω μονάχα αυτούς που είναι σαν κι εμένα» είναι βρωμοψυχιά.
(…) Ο υπέρτατος βαθμός ευγενείας είναι να ανήκεις σε έναν λαό που ποτέ δεν ταπείνωσε έναν άλλο λαό. Που ποτέ δε βασάνισε άλλο λαό»
(…) Όμως σήμερα το Ισραήλ πρέπει αναγκαστικά (θα υπογράμμιζα και θα επαναλάμβανα 20 φορές τη λέξη, αν ήταν δυνατόν) πρέπει αναγκαστικά -μ´ άλλα λόγια αναπόφευκτα, αδήρικτα -να σκοτώνει και να βασανίζει προκειμένου να επιβιώσει. Το Ισραήλ πρέπει να συμπεριφέρεται όπως η υπόλοιπη, η λεγόμενη «κανονική» ανθρωπότητα. Λοιπόν, εγώ εκπροσωπώ έναν απεριόριστο ηθικό σνομπισμό, μία ολοκληρωτική ηθική αλαζονεία· με το να γίνουν ένας λαός σαν τους άλλους, οι Ισραηλινοί απεμπόλησαν τον τίτλο ευγενείας που τους αναγνώριζα…..
(…) Αλλά σε πιο θεμελιώδες επίπεδο, αυτό που με συναρπάζει περισσότερο είναι το μυστήριο της εβραϊκής διανοητικής αριστείας. Ας μην είμαστε υποκριτές: στις επιστήμες, το ποσοστό των εβραϊκών νόμπελ είναι συντριπτικό. Σε ορισμένα πεδία υπάρχει σχεδόν εβραϊκό μονοπώλιο. Ή πάρτε τη δημιουργία του σύγχρονου αμερικανικού μυθιστορήματος από τον Ροθ, τον Χέλλερ, τον Μπέλλοου. Τις επιστήμες, τα μαθηματικά, αλλά και τα Μ.Μ.Ε. Την αρχισυνταξία της Πράβδα την είχαν εβραίοι… το ότι ο 20ός αιώνας (με την μέγιστη εξαίρεση του Δαρβίνου ασφαλώς) είναι ο αιώνας του Καρλ Μαρξ, του Ζίγκμουντ Φρόιντ και του Αϊνστάιν μάλλον δεν είναι εντελώς τυχαίο…
(…) Την τελευταία φορά που είχα το προνόμιο να παρακολουθήσω συνεδρίαση των μόνιμων μελών του Ινστιτούτου στο Πρίνστον, η συζήτηση αφορούσε την αντικατάσταση ενός πολύ σπουδαίου μαθηματικού, ενός διεθνούς περιωπής θεωρητικού της λογικής. Προτάθηκαν διάφορα ονόματα. Τότε ο Οππενχάιμερ (ο εφευρέτης της ατομικής βόμβας) χτύπησε το τραπέζι με την πίπα του -ήταν κάτι που έκανε όταν εκνευριζόταν, όταν έχανε την υπομονή του- και είπε: «Κύριοι, σας παρακαλώ, έστω και από πολιτικό τακτ, προσπαθήστε να προτείνετε και κάποιο όνομα που να μην είναι εβραϊκό». Αλλά δεν υπήρχαν μη εβραίοι υποψήφιοι σε αυτό το επίπεδο, υποψήφιοι παγκοσμίου διαμετρήματος! Σήμερα πιστεύω ότι θα υπήρχαν ορισμένοι Ιάπωνες, και αύριο θα υπάρχουν Ινδές (γυναίκες, το τονίζω αυτό) και ήδη τα τελευταία χρόνια όπου κι αν πηγαίνω παρατηρείται στα πανεπιστήμια μία σημαντική μεταβολή: ο εβραίος φοιτητής δεν είναι πια πάντα ο πρώτος ή ο δεύτερος της τάξης του· πλέον ο Κινέζος ή ο Ινδός φοιτητής τον ξεπερνά στους παραδοσιακούς κλάδους όπως η καθαρή λογική, τα μαθηματικά, η θεωρητική φυσική κ.λ.π.
(…) Λίγο πριν από το θάνατό του ο Σαρτρ -που καθόλου δεν του άρεσε να σκορπάει φιλοφρονήσεις, αυτό είναι σίγουρο- δήλωσε: «μονάχα ένας από όλους εμάς θα επιβιώσει, ο Σελίν. (συγγραφέας του αριστουργήματος «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας»). Αυτό το είπε ο Σαρτρ.
(…) Ασφαλώς η γαλλική γλώσσα ανήκει εξολοκλήρου σε δύο συγγραφείς: τον Προυστ και τον Σελίν. Δεν υπάρχει τρίτος. Και το ότι ο θεός επέτρεψε σε αυτόν τον αντισημίτη φονιά, σ’ αυτόν το χούλιγκαν, σ’ αυτόν τον γκάνγκστερ της ψυχής -γιατί αυτό ήταν ο Σελίν ως συγγραφέας, αν και όχι στην προσωπική του ζωή πράγμα που κάνει τα πάντα ακόμη πιο πολύπλοκα- να δημιουργήσει μία καινούργια γλώσσα και ύστερα να γράψει το «Από κάστρο σε κάστρο και τον «Βορρά» (δύο σαιξπηρικά αριστουργήματα κατά τη γνώμη μου) με στενοχωρεί πάρα πολύ. Δηλώνω τον θαυμασμό μου και, ταυτόχρονα, θυμώνω τρομερά…
(…) Ο πατέρας μου, με την δαιμόνια ευφυία του, είχε βάλει τα άπαντα του Προυστ σε ένα ράφι πιο ψηλά από εκεί που μπορούσα να φτάσω. Ήξερε ασφαλώς ότι θα πήγαινα να τα αναζητήσω. Και, εννοείται, πήγα…
(…) Υπάρχουν ουσιαστικά δύο πόλεις στον κόσμο όπου η ψυχανάλυση δεν αντιμετωπίζεται σαν ανέκδοτο: το Παρίσι και η Νέα Υόρκη. Και υπάρχουν πολλοί ενδιαφέροντες κοινωνιολογικοί λόγοι γι’ αυτό. Κατά τη γνώμη μου, ο Φρόιντ είναι ένας σπουδαίος συγγραφέας της γερμανικής γλώσσας, και είναι πολύ σημαντικό ότι έλαβε το βραβείο Γκαίτε, ένα λογοτεχνικό βραβείο. Είναι ένας κορυφαίος αφηγητής μύθων και σπουδαίος φίλος των εβραίων κυριών της Βιέννης της εποχής του. Αλλά πλέον κανείς δε συναντά ανθρώπους που να μοιάζουν στον λεγόμενο «ασθενή» του Φρόιντ. Κανείς δεν συνάντησε ποτέ άνθρωπο που να τον γιάτρεψε η ψυχανάλυση. Αντίθετα όπως λέει ο Καρλ Κράουζ «είναι η μόνη θεραπεία που επινοεί την αρρώστια της». Ωραίο σκώμμα.
Για μένα, η αξιοπρέπεια του άντρα και της γυναίκας -σ’ αυτή την ιδέα βασίζεται και το βιβλίο μου για την Αντιγόνη- συνίσταται στο να έχεις τη δύναμη να κουβαλάς μέσα σου το προσωπικό σου βάσανο, την προσωπική σου αγωνία. Κατά τη γνώμη μου, η ιδέα του να παραδίδεις την αγωνία αυτή στα χέρια ενός άλλου ανθρώπου, έναντι αμοιβής, είναι παράλογη. Συντάσσομαι με τον Σωκράτη, ο οποίος θεωρεί φρικτή ιδέα το να πληρώνεσαι για την διδασκαλία σου. Το «να βγάζεις τα σώψυχά σου» όπως λέμε και να τα παραδίδεις στον άλλον, έναντι χρηματικού ανταλλάγματος, μου προκαλεί αγανάκτηση. Σημαίνει ότι παίρνεις τον εαυτό σου στα σοβαρά με έναν τρόπο που βρίσκω ασυγχώρητο. Στα στρατόπεδα του θανάτου ή όταν πέφτουν βόμβες, όταν η ζωή γεννά πραγματικά τρόμο, στα πεδία των μαχών, κανείς δεν κάνει ψυχανάλυση· ο άνθρωπος βρίσκει μέσα του σχεδόν ανεξάντλητες δυνάμεις, σχεδόν αστείρευτες πηγές αξιοπρέπειας. Το να λαμβάνεις εξιλέωση χωρίς θεό (διότι αυτό είναι ανέκδοτο: μία εξομολόγηση χωρίς ιερέα)… Ο άνθρωπος που πιστεύει στον θεό μπορεί τουλάχιστον να πει ότι αυτός που τον ακούει είναι ο Θεός. Καθόλου άσχημα, σωστά; Και ο θεός δε ζητά πληρωμή με την ώρα ή όπως ό Λακάν με το πεντάλεπτο έτσι δεν είναι;
(…) Προσπάθησα, Λωρ, πίστεψέ με, προσπάθησα με όλες μου τις δυνάμεις να ποθήσω ερωτικά τη μαμά μου και να έχω τον πατέρα μου για εχθρό, προσπάθησα αλλά δεν λειτούργησε καθόλου. Δεν ένιωσα ποτέ κανέναν πόθο για την μανούλα μου.
(…) Όχι, λυπάμαι, εγώ δεν έκανα «το οιδιπόδειο μου» …δεν αρνούμαι επ´ ουδενί το γεγονός ότι ο Φρόιντ ήταν γίγαντας -προφανώς και ήταν γίγαντας. Αλλά εάν σήμερα έχει πάψει να υπάρχει ιδιωτική ζωή, αν σήμερα οι άνθρωποι μοστράρουν παντού την σεξουαλική του ζωή, αν υπάρχουν τηλεοπτικά προγράμματα από άντρες και γυναίκες που κάνουν έρωτα γυμνοί μπροστά σε εκατομμύρια τηλεθεατές, αν η εξομολόγηση, η εκμυστήρευσή, έχει καταστεί προϋπόθεση για να μπορείς να κουβεντιάσεις οτιδήποτε, για όλα αυτά ο Φρόιντ φέρει τεράστια ευθύνη. Και είναι ειρωνεία, διότι ο ίδιος ήταν ο πιο πουριτανός άνθρωπος του κόσμου. Ήταν ο μεγαλύτερος μεγαλοαστός εβραίος που υπήρξε ποτέ. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτός ο σπουδαίος κύριος έγραψε στην γυναίκα του ότι δεν επιτρέπεται η σεξουαλική ζωή μετά τα 45, διότι είναι χυδαίο πράγμα. Και ποια ήταν σημαντικότερη κουβέντα του Φρόιντ; Το 1938, εξόριστος στην Αγγλία, στο απόγειο της φρίκης ενώπιον της κατάρρευσης του πολιτισμού του, δηλώνει «τι θέλουν τελοσπάντων οι γυναίκες»; Σ’ αυτό μπορώ να απαντήσω (αλλά κι αυτό πάρτε το για εβραίικό αστείο ). Τι φοβερή παράκαμψη για να φτάσουμε τελικά εδώ! Τούτο βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν τον διαβάζω με θαυμασμό και πάθος Αλλά η ιδέα να πάω σε κάποιον και να του διηγούμαι τις βρωμιές μου; Όχι, ευχαριστώ!…..
Θα σταματήσω σ´ αυτό το σημείο…
Το βιβλίο είναι ένα εκπληκτικό διανοητικό ταξίδι. Το συνιστώ στον καθένα. Είναι μόνο 150 σελίδες· κάθε σελίδα κι ένας θησαυρός, που μας κάνει πιο «πλούσιους».