Κάπως έτσι είχα αισθανθεί όταν επιχείρησα να γράψω έναν απολογισμό του πρώτου έτους της πανδημίας. Αμήχανη και έκπληκτη. Η χρονική απόσταση, η συνήθεια και η εκ των υστέρων γνώση των εξελίξεων δεν συνάδει με τα αισθήματα, τις σκέψεις και τους φόβους εκείνων των πρώτων ημερών. Με μια διαφορά· την πανδημία και τα lockdowns τα ζήσαμε οι ίδιοι. Τον πόλεμο τον βλέπαμε στις τηλεοράσεις -που δεν έπαιζαν τίποτα άλλο για μέρες- και στο διαδίκτυο. Δεν αφορούσε εμάς.
Κι όμως, προσπαθώντας να ανακαλέσω τα συναισθήματα, το σοκ ήταν μεγάλο· για πολλούς τεράστιο· και ένας περίεργος φόβος, πως αφού συμβαίνει σε κάποιους τόσο κοντά μας, γεωγραφικά και πολιτισμικά, θα μπορούσε να γίνει και σε μας.
Προσωπικά, δεν μπορούσα να διανοηθώ πως ήταν δυνατόν στη Δύση, στην Ευρώπη, δίπλα μας, να ξεκινά ένας πραγματικός πόλεμος. Με στρατιώτες. Με ανθρώπους να εμπλέκονται και να σκοτώνονται. Ένας πόλεμος που δεν ήταν μια επιχείρηση αστραπή δύο-τριών ημερών, ουσιαστικά επίδειξη διπλωματικής ισχύος, με παραβιάσεις εναέριων χώρων. Έστω με κάποιους βομβαρδισμούς εξ του μακρόθεν και τέλος. Δεν μπορούσα να διανοηθώ πως η Δύση μετά από την εμπειρία δύο Παγκοσμίων Πολέμων, ενός Ψυχρού, του ΟΗΕ και πόσων άλλων οργανώσεων, διπλωματικών συμφωνιών, συνθηκών και μνημονίων συνεργασίας, θα έφτανε το 2022 να ξαναζήσει κανονικό πόλεμο. Θα μου πεις σταμάτησαν ποτέ οι πόλεμοι στον κόσμο; Όχι· αλλά πρώτη φορά τους έβλεπα τόσο κοντά, σε ανθρώπους και πόλεις που μοιάζαν τόσο με μας· που ήταν τόσο κοντά μας και όχι σε κάποια άλλη ήπειρο.
Όταν τα ξημερώματα της 24ης Φεβρουαρίου 2022, η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία και τα πρώτα ρωσικά τεθωρακισμένα έμπαιναν στα περίχωρα του Κιέβου, κανείς δεν μπορούσε να το πιστέψει· παρά την κλιμακούμενη ένταση του προηγούμενου διαστήματος και τις απειλές Πούτιν, ακόμη και οι ίδιοι οι Ρώσοι δεν το θεωρούσαν πιθανό (αναλύεται εξαιρετικά στο άρθρο του The New Yorker που αναδημοσιεύουμε στο παρόν τεύχος). Πόσο μάλλον οι Ουκρανοί.
Τρία πράγματα θυμάμαι από την αρχή: τις απίστευτες ουρές των ανθρώπων που προσπαθούσαν να εγκαταλείψουν την Ουκρανία -περισσότεροι από 50.000 Ουκρανοί έφυγαν από τη χώρα τους μέσα σε λιγότερες από 48 ώρες αφότου ξεκίνησε η ρωσική εισβολή-, τα ρωσικά κομβόι να προελαύνουν και τον Ζελένσκι που ξάφνιασε τους πάντες τις πρώτες ώρες της εισβολής όταν αρνήθηκε να διαφύγει στο εξωτερικό και ζήτησε όπλα και στήριξη.
Και μετά, όσο περνούσαν οι μέρες και ο πόλεμος, η στρατιωτική επιχείρηση των Ρώσων δεν ήταν τελικά επιχείρηση αστραπή, συνεχιζόταν τα άπειρα σενάρια του Τύπου, πολιτικών και αναλυτών και την καταστροφολογία για την έναρξη ενός Τρίτου Παγκοσμίου Πολέμου και τον κίνδυνο χρήσης πυρηνικών. Και ερχόταν στο φως της δημοσιότητας φρικαλεότητες… Ακόμη τότε κάναμε τα ψυχογραφήματα του Πούτιν και του Ζελένσκι -που από ηθοποιός – πολιτικός καρικατούρα και προϊόν μιας ποπ κουλτούρας, έγινε ηγέτης· και στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων-, αναλωνόμασταν σε συζητήσεις κατά πόσο η Δύση και το ΝΑΤΟ είχαν φτάσει στο απροχώρητο την Ρωσία αναγκάζοντάς της να αντιδράσει και τα λοιπά και τα λοιπά.
Ήταν τότε που άρχισαν οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας, το μποϊκοτάζ Ρώσων καλλιτεχνών στη Δύση, οι πορείες, τα συλλαλητήρια, οι συναυλίες/παρωδίες -εδώ τουλάχιστον σε μας- υπέρ της ειρήνης και τα λοιπά και τα λοιπά.
Και μετά, σιγά σιγά, σταματήσαμε να είμαστε κολλημένοι στις οθόνες και αρχίζαμε να κάνουμε και τίποτα άλλο. Τότε που κάποιος έλεγε «ας ανοίξουμε την τηλεόραση να δούμε λίγο πόλεμο»…
Και μετά τα πράγματα επανήλθαν στο νορμάλ -για μας τους υπόλοιπους, όχι βέβαια για τους Ουκρανούς-, στη νέα μάλλον κανονικότητα όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά την εισβολή και την ενεργειακή και επισιτιστική κρίση που ξέσπασε. Αλλά σταματήσαμε να βλέπουμε πόλεμο, να μετράμε βομβαρδισμούς, να παρακολουθούμε κάθε νέα δήλωση και πολεμικό συμβάν.
Μέσα όμως σε αυτό τον χρόνο, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, έχουν σκοτωθεί περίπου 7.200 άμαχοι και χιλιάδες στρατιώτες, και πάνω από 13 εκατ. άνθρωποι ξεριζώθηκαν από τα σπίτια τους· σχεδόν 8 εκατομμύρια έχουν εγκαταλείψει τη χώρα και άλλοι 5,3 εκατ. έχουν εκτοπιστεί εντός της ουκρανικής επικράτειας. Ολόκληρες πόλεις σβήστηκαν από το χάρτη. Αλλά εμείς σταματήσαμε πολύ πριν να βλέπουμε πόλεμο. Τον συνηθίσαμε. Και είχαμε να ζήσουμε και τις ζωές μας, που είχαν επηρεαστεί, αλλά συνεχίζονταν. Η ζωή δεν αγαπάει άλλωστε το κενό.
Κι όμως, η εισβολή δοκίμασε τις διεθνείς διακρατικές σχέσεις, προκάλεσε ρήγματα σε παραδοσιακούς συμμάχους, διατάραξε το διεθνές εμπόριο σιτηρών και φυσικά τις εξαγωγές φυσικού αερίου, επηρεάζοντας τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων εκτός ζώνης πυρός. Μετά το αρχικό μούδιασμα και τις κυρώσεις στο ρωσικό χαβιάρι, η Ευρωπαϊκή Ένωση –σε στενή συνεργασία με τις ΗΠΑ– πέρασε στην αντεπίθεση, εξοπλίζοντας στρατιωτικά την Ουκρανία και «στραγγαλίζοντας» με σειρά περιοριστικών μέτρων τη ρωσική οικονομία και βιομηχανία. Το Κίεβο άντεξε και η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» για την «αποναζιστικοποίηση» του Ντονμπάς μετατράπηκε σε έναν μακροχρόνιο πόλεμο.
Δεν έχει νόημα να σταθούμε στις πιο σημαντικές στιγμές-ορόσημα του πολέμου κατά την διάρκεια αυτό του χρόνου· έχουν υπερκαλυφθεί από τον Τύπο. Ούτε να κάνουμε σενάρια για το μέλλον. Αν κάτι μας δίδαξε αυτός ο χρόνος που πέρασε είναι ότι οι προβλέψεις και τα σενάρια είναι λόγια για να γεμίζουμε άρθρα.
Ούτε να ξανασχολιάσουμε τον αντίκτυπο των δυτικών κυρώσεων κατά της Μόσχας που όπως φαίνεται δεν έφεραν τα θεαματικά αποτελέσματα που αναμένονταν. «Για να δηλώσω το προφανές, ο στόχος των κυρώσεων είναι να τερματιστεί ο πόλεμος» δήλωσε ο Μάικλ Μακ Φολ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ που μελετά τις κυρώσεις. «Ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει. Αυτό σημαίνει ότι οι κυρώσεις δεν έχουν επιτύχει τον στόχο που θέσαμε», σημείωσε. Οι περισσότεροι διπλωμάτες και αξιωματούχοι της ΕΕ που εμπλέκονται στην ευρωπαϊκή πολιτική κυρώσεων διαφωνούν: ο στόχος ήταν να αποδυναμωθεί η πολεμική μηχανή του Κρεμλίνου, λόγω της έλλειψης χρηματοδότησης που χρειάζεται ο Πούτιν και να χτυπηθεί η ρωσική ελίτ. Αλλά, τελικά, ένα χρόνο μετά βλέπουμε ότι η ρωσική οικονομία δεν έχει καταρρεύσει ως αποτέλεσμα του παγώματος των εμπορικών συναλλαγών με τη Δύση. Και τίθεται το ερώτημα από πολλούς: Άξιζε πραγματικά η όλη προσπάθεια και η οικονομική δυσπραγία στην Ευρώπη; Μένει να απαντηθεί άμεσα καθώς η ΕΕ εξετάζει τον 10ο γύρο κυρώσεων ενόψει της επετείου της εισβολής της Ρωσίας στις 24 Φεβρουαρίου.
Ούτε ότι ο Πούτιν και οι στρατηγοί του υποτίμησαν την ουκρανική αντίσταση, υπερεκτίμησαν τις ικανότητες των δυνάμεών τους και δεν κατάφεραν να προβλέψουν την κλίμακα της στρατιωτικής και οικονομικής υποστήριξης που θα λάμβανε η Ουκρανία από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τα ευρωπαϊκά κράτη.
Ας μείνουμε στο ότι ο να ξεκινήσεις έναν πόλεμο είναι φαίνεται μια σχετικά απλή διαδικασία· το δύσκολο είναι να τον τερματίσεις. Και στο ότι η Ουκρανία γίνεται ευρωπαϊκή τόσο γρήγορα όσο θα ήταν αδιανόητο σε καιρό ειρήνης…
Στην επέτειο του ενός έτους βλέπουμε τον Μπάιντεν να επισκέπτεται την Ουκρανία, μια τρίτη χώρα που βρίσκεται εν μέσω πολεμικής σύρραξης. Έχει μόλις προηγηθεί το διάγγελμα Πούτιν στο οποίο ανακοίνωσε ότι η Ρωσία διακόπτει την συμμετοχή της στην συνθήκη New Start που έχει υπογράψει με τις ΗΠΑ για τον περιορισμό των στρατηγικών πυρηνικών οπλοστασίων των δύο πλευρών…
Λίγες μέρες νωρίτερα οι Pet Shop Boys κυκλοφόρησαν το κομμάτι Living in the past για τον Πούτιν, όπου τον συγκρίνουν με τον Στάλιν. Είναι και αυτή μια άποψη.