Η ατομική ευθύνη δεν είναι ιδέα, έμπνευση, πολιτική τοποθέτηση η κομματική ιδεολογία. Είναι στάση ζωής. Κατακτιέται από τον εαυτό μας, για τον εαυτό μας πρωταρχικά, και πέρα και έξω από αυτό που συμβαίνει γύρω μας. Στη συνέχεια γίνεται στάση ζωής για να καθορίζει τις ενέργειές μας και τις σχέσεις μας με τους άλλους μέσα στην «πόλη». Και φυσικά δεν έχει καμία σχέση με τον ατομικισμό και την ατομικότητα. Μιλάμε για διαφορετικά πράγματα.
Έχει ενδιαφέρον να δούμε τι λέει για τις δύο έννοιες που μόλις προανέφερα και τις συγχέουμε με την ατομική ευθύνη ο Μαξ Βέμπερ στο βιβλίο του «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού»
Η έκφραση «ατομικότητα» και «ατομικισμός» εμπεριέχει τα πιο ετερογενή πράγματα που μπορεί να φανταστεί κανείς. Μία εμπεριστατωμένη ανάλυση αυτών των εννοιών με ιστορικούς όρους θα ήταν σήμερα εξαιρετικά πολύτιμη για την επιστήμη. Ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει φυσικά όταν η παρόρμηση του παιχνιδιού κάνει ορισμένους να ορίζουν την έννοια με τέτοιο τρόπο που να τους δίνει τη δυνατότητα να την χρησιμοποιούν σαν ετικέτα για όποια εποχή της ιστορίας τους καπνίσει.
Η διάθεση κάποιων να προσδίδουν ετικέτες (πολιτικές, κοινωνικές ή ιδεολογικές) δεν είναι σημάδι μόνο των δικών μας ημερών. Μια παλιά κινεζική παροιμία λέει «Αυτός που δείχνει με το δάχτυλο κάποιον, ας μη ξεχνά ότι τα αλλά τέσσερα δείχνουν τον εαυτό του».
Η ατομική ευθύνη δεν είναι μονοπώλιο κάποιας συγκεκριμένης κατηγορίας ανθρώπων ή ιδεολογίας και η αναφορά σε αυτήν δεν προσδίδει κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό πρόσημο.
Οφείλει να είναι στόχος κάθε ελεύθερου ατόμου, απεγκλωβισμένου από προκαταλήψεις και δόγματα, και κυρίως είναι δείγμα ωριμότητας και ενηλικίωσης του ατόμου. Μόνο ώριμος και ενήλικας ο πολίτης μπορεί να συμμετέχει ενεργά στην «πόλη» και να λειτουργεί μέσα σ´ αυτήν.
Ή μήπως κάποιος θα πίστευε ότι σήμερα το κάθε άτομο δεν έχει τα απαραίτητα μέσα για να ψάξει και να βρει τον εαυτό του; Θέλει όμως δουλειά για να ανακαλύψεις τον εαυτό σου. Θέλει θάρρος να κοιτιέσαι στον καθρέφτη. Θέλει κούραση και ξεβόλεμα.
Ποιο εύκολο δεν είναι να ρίχνουμε τις ευθύνες στους άλλους ;
Αν κάποιος θέλει να εκμεταλλευτεί μία έννοια, να την «καπελώσει» και να την χρησιμοποιήσει για συγκεκριμένους σκοπούς (πολιτικούς, στρατιωτικούς, θρησκευτικούς) αυτό δεν είναι πρόβλημα της οποιασδήποτε έννοιας αλλά του ανθρώπου που την εκμεταλλεύεται.
Ο Ναπολέοντας στο όνομα της ελευθερίας των λαών και των ιδανικών της Γαλλικής Επανάστασης αιματοκύλησε την Ευρώπη για 20 ολόκληρα χρόνια. Ποιος δημιουργεί το πρόβλημα; Ο Ναπολέοντας ή η ελευθερία και ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης;
«…Αλλά ο σκοπός για τον οποίο αγωνιζόμασταν στον πόλεμο αυτό, ήταν ο πιο ευγενικός και ο πιο μεγαλειώδης που θα μπορούσε να φανταστεί ο άνθρωπος: ήταν η ελευθερία και η ανεξαρτησία του λαού μας, η ασφάλεια, το ψωμί για το μέλλον κι η τιμή του έθνους μας» Αδόλφος Χιτλερ
Ο Χίτλερ είναι το πρόβλημα ή η έννοια της τιμής, της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας;
Για την ισότητα και την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, ο κομμουνισμός διέπραξε φρικαλεότητες και εκατοντάδες εκατομμύρια θύματα (μόνο στην μαοϊκη Κίνα 80 εκατομμύρια). Η έννοια της ισότητας είναι προβληματική ή οι διάφοροι Μάο, Λένιν, Στάλιν, κόκκινοι κμερ κ.α.;
Και ας μη μιλήσουμε και για τους ατελείωτους θρησκευτικούς πολέμους (Χριστιανισμός, Ισλάμ) το όνομα της «σωτηρίας των ουρανών» και του μηνύματος της «αγάπης προς τον πλησίον»…
Αν για κάποιους ο καπιταλισμός, ο νεοφιλελευθερισμός, ο μητσοτακισμός ή οποιοσδήποτε άλλος -ισμός θέλει να καπηλευτεί την έννοια της ατομικής ευθύνης αυτό δεν είναι πρόβλημα της ίδιας της έννοιας. Δικαίωμά τους να το πιστεύουν, να το υποστηρίζουν και να προσπαθούν με κάθε τρόπο να το αποδείξουν.
Η καημένη η έννοια όμως τι φταίει;
Αυτοί που έχουν μία τέτοια άποψη βρίσκουν μία όμορφη και ξεκούραστη δικαιολογία να αποποιούνται την ατομική ευθύνη. Πόσο πιο βολικό είναι να λέει κάποιος «Όχι εγώ! Ο άλλος έχει την ευθύνη». Και πόσο έντονα το βλέπουμε αυτό σήμερα, στην μετα-Τέμπη πολιτική πραγματικότητα που δεν παύει να είναι προεκλογική, από την πλευρά της Κυβέρνησης στα πλαίσια της λογικής «της ευθύνης που μου αναλογεί», και από την πλευρά της αντιπολίτευσης που το ΠΑΣΟΚ, ΣΥΡΙΖΑ μοιάζουν να ξεχνούν ότι κυβέρνησαν κι εκείνοι τη χώρα και ότι ο ΟΣΕ ήταν προβληματικός και επί των ημερών τους;
Στα βάθη του περασμένου αιώνα, πριν φύγω για τη Γαλλία, είχα την εμπειρία να δουλέψω δύο χρόνια σαν δάσκαλος αμέσως μετά τις σπουδές μου. Σε ένα διάλειμμα δύο μαθητές μου (πρώτη δημοτικού) ήρθαν κλαίγοντας και παραπονιόταν ότι ο ένας χτύπησε τον άλλον. Ο καθένας έκλαιγε όσο πιο γοερά και σπαρακτικά μπορούσε. Στις ερωτήσεις μου για να καταλάβω τι συνέβη, ο καθένας έριχνε την ευθύνη στον άλλον. Μετά από ώρα και όταν ηρέμησαν,βρήκαμε την άκρη. -Γιατί μαλώσατε;
– Με χτύπησε !
– Όχι αυτός με χτύπησε!
– Όχι ,όχι κύριε, ψέματα αυτός με χτύπησε
«Ποιος χτύπησε πρώτα στον άλλον και για ποιο λόγο;» τους ρώτησα. Μετά από παρατεταμένη σιωπή τελικά ο ένας πιτσιρίκος είπε:
-Εγώ!
Όταν το ρώτησα για ποιο λόγο πήρα την αποστομωτική απάντηση:
– Γιατί με χτύπησε κι αυτός μετά!
Καταπληκτικός! Πάνω που είχα πει από μέσα μου «μπράβο του την πήρε την ευθύνη της πράξης του»…
Την δικαιολογία την έχουμε έτοιμη, αρκεί να μην αναλάβουμε την ατομική μας ευθύνη. Και για ένα πρωτάκι μπορούμε να είμαστε επιεικείς. Για τους ενήλικες όμως;
Είναι η λογική του μόνιμου ανήλικου. Του κακομαθημένου, στερημένου μικρού παιδιού που επιζητά την δια βίου παράταση της γονεϊκής φροντίδας. Την δια βίου προστασία. Και του δια βίου παράπονου ότι δε μας φέρονται καλά. Οι μεγάλοι. Οι δια βίου αποκλειστικά υπεύθυνοι «άλλοι» (πολιτεία, κράτος, συγκυρίες, νεοφιλελευθερισμός…).
«Μην κοιτάς τι μπορεί να κάνει το κράτος για σένα αλλά πρώτα κοίτα τι μπορείς να κάνεις εσύ για το κράτος» Τζον Φιτζέραλντ Κένεντυ
Μία μεγάλη πλειοψηφία των Γάλλων δικαιολογούν τις πράξεις του Ναπολέοντα και βρίσκουν άπειρα επιχειρήματα επ΄ αυτού. Αν μη τι άλλο, είναι για αυτούς η εποχή που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο. Όλος ο κόσμος τους φοβόταν και τους σεβόταν. Περασμένα μεγαλεία…
Και το ίδιο και οι ακόμη υπάρχοντες φιλοναζιστές. Φαίνεται να ξεχνούν πόσο ο ναζισμός ήταν εξαρχής μία ιδεολογία απάνθρωπη, καταίσχυντη και παρανοϊκή.
Το ίδιο και οι άνθρωποι της εκκλησίας για τους θρησκευτικούς πολέμους.
Το ίδιο και οι κομμουνιστές για τις φρικαλεότητες του κομμουνισμού, που θεωρείται ότι είχε αφετηρία καλές προθέσεις, ότι ήταν ανθρωποκεντρικός! Στην θεωρία. Στην πράξη βέβαια ανθρωποκτονικός. Προφανώς τα θύματά του υπέφεραν λιγότερο λόγω καλών προθέσεων…
Όταν βλέπουμε ότι δεν ταιριάζει με τις ιδέες μας η πραγματικότητα, δεν μπαίνουμε στην διαδικασία της αμφισβήτησης. Δεν πειράζει! Αλλάζουμε την πραγματικότητα. Πιο απλό και εύκολο.
Είναι η θεωρία του «ζωτικού ψεύδους» όπως λέει πολύ εύστοχα και ο δικός μας Κορνήλιος Καστοριάδης αναφερόμενος στους κομμουνιστές που δεν μπορούν να αποδεχτούν τα εγκλήματα του «ανθρωποκεντρικού» κομμουνισμού, η οποία σαφώς βρίσκει εφαρμογή και σε διάφορα άλλα πεδία της ανθρώπινης ύπαρξης. Μόνο και μόνο, όπως λέει ο Καστοριάδης, από ανθρώπινη αξιοπρέπεια ή έστω λόγω «Διανοητικής εντιμότητας» (honnêteté intellectuelle) όπως λέει ο Luc Ferry, ένας από τους πιο σημαντικούς Γάλλους φιλοσόφους, μαθητής του Καστοριάδη και πρώην υπουργός Παιδείας της Γαλλίας.
Η ατομική ευθύνη σαν στάση ζωής μας απελευθερώνει και μας εξυψώνει. Απέναντι στον εαυτό μας, και μέσα στην κοινωνία. Είναι ένα δείγμα σεβασμού προς τον «άλλο»· προσοχής προς τον «άλλο». Ένα αποτελεσματικό φίλτρο, για σωστές κρίσεις, απελευθερωμένες από ποικιλόμορφα συμπλέγματα, για την καλύτερη κατανόηση της παραδοξότητας της ανθρώπινης φύσης.
Τα άτομα με ατομική ευθύνη δημιουργούν συλλογικότητες και κοινωνίες με ευθύνη.
*Φωτογραφία εξωφύλλου: journalofanobody