«Μας πήρε άλλα τόσα χρόνια να προσαρμοστούμε στην Ελλάδα, αφού επιστρέψαμε μετά από κάποιο διάστημα στην Αμερική. Ήταν σαν να ήμασταν θυμωμένοι expatriate επί σειρά ετών». Η συζήτηση έγινε μεταξύ φίλων, οι οποίοι μας διηγούνταν πως αποφάσισαν να επιστρέψουν, βράδυ αργά της περασμένης εβδομάδας πίνοντας κρασί στη βεράντα μου και ψιλοτουρτουρίζοντας από το κρύο –αυτό το φθινόπωρο φέτος μπήκε λίγο επιθετικά, μάλλον συντονίζεται με την επιθετικότητα της εποχής… Ήταν μετά το 2003, τότε που ο Μπους προχώρησε στην επιχείρηση με την κωδική ονομασία «Σοκ και Δέος» επιτιθέμενος στο Ιράκ μετά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου. Οι φίλοι μας είχαν αρχίσει να δυσφορούν σε μια χώρα λόγω της πολιτικής της παρόλο που επαγγελματικά όπως μας είπαν χαρακτηριστικά είχαν ότι ήθελαν πριν καν το ζητήσουν. Αλλά δεν ήταν αρκετό· είχαν αρχίσει να νιώθουν πιο ξένοι εκεί. Και όταν επιστρέψανε και εδώ ξένοι νιώθανε. Εκπατρισμένοι.
Μου ήρθε στο μυαλό το «Περσέπολις», η ταινία κινουμένων σχεδίων που κυκλοφόρησε το 2007 βασισμένη στο αυτοβιαγραφικό κόμικ της Ιρανής Marjane Satrapi. Παίχτηκε στο Φεστιβάλ Κανών, κέρδισε βραβεία, προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, απαγορεύτηκε σε κάποιες χώρες. Και θυμήθηκα αυτή την παγωμένη αίσθηση που είχα όταν την είχα δει τότε· ήταν από τις ταινίες που τις βλέπεις, τελειώνουν και δεν μιλάς… Περιγράφει τη ζωή της μικρής Marjane στους πρόποδες της ισλαμικής επανάστασης το 1979 για την ανατροπή του Σάχη, τις εκλογές που ακολούθησαν με την επικράτηση των ισλαμιστών φοντεμενταλιστών, το πόλεμο του Ιραν με το Ιρακ, τη φυγάδεψή της από τους γονείς της στη Βιέννη σε γαλλικό λύκειο όπου διέμενε με καλόγριες, την επιστροφή της στο Ιράν.
Έκανα μάλλον τον συνειρμό καθώς η συζήτηση έγινε λίγες μόνο μέρες από τον θάνατο της 22χρονης Μαχσά Αμινί στο Ιράν μετά τη σύλληψη της από την περίφημη «αστυνομία ηθών» γιατί φορούσε χαλαρά τη μαντίλα της, που οδήγησε σε ένα πρωτοφανές κύμα διαμαρτυρίας στο Ιράν που πήρε παγκόσμιες διαστάσεις, σε σχεδόν 40 θανάτους διαδηλωτών, στην ανακοίνωση για επέμβαση του στρατού…
Αλλά η λέξη που πυροδότησε τον συνειρμό ήταν αυτό το «expatriate», το εκπατρισμένος. Είναι τόσο κομβικό αυτό το συναίσθημα του μην ανήκειν, της μη πατρίδας ή της πατρίδας που νιώθεις ότι σε διώχνει μακρυά της Marjane σε όλη την ταινία και για αυτό προφανώς έκανα την σύνδεση. Όταν βρίσκεται στη Βιέννη χλευάζεται γιατί λέει πως είναι Γαλλίδα όταν την ρωτούν από πού είναι. Όταν επιστρέφει στο Ιράν, πέφτει σε κατάθλιψη και επιχειρεί να αυτοκτονήσει· η γιαγιά της κάποια στιγμή της λέει να «θυμάται από πού ήρθε». Ανασυγκροτείται, σπουδάζει, παντρεύεται, χωρίζει. Όταν αποφασίζει να φύγει οριστικά από την Περσέπολη, απαντά στον οδηγό του ταξί όταν τη ρωτά από πού είναι: «Ιράν». Είναι η σκηνή τέλους.
Αυτό που συνέβη με τον θάνατο της 22χρονης Μαχσά δεν ήταν ένα γεγονός, μια πρακτική, αναπάντεχη και ασυνήθιστη που σόκαρε την ιρανική κοινωνία και κυρίως τους νέους και τους έβγαλε στους δρόμους σε μαζικές διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες. Δεν έχει δηλαδή τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτό που έκανε τους Ρώσους να διαδηλώνουν σε 38 πόλεις ταυτόχρονα με τους Ιρανούς και να τρέχουν να προλάβουν να εγκαταλείψουν τη χώρα τους. Οι Ρώσοι αιφνιδιάστηκαν με την ανακοίνωση της επιστράτευσης του Πούτιν· είχε να γίνει από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην περίπτωση της Μαχσά Αμινί το στοιχείο που οδήγησε σε μαζικές αντιδράσεις θα λέγαμε ότι έχει ακριβώς αντίθετα χαρακτηριστικά με αυτό της Ρωσίας. Και αυτό είναι η επανάληψη. Το πόσο συνηθισμένες είναι τέτοιες αυταρχικές πολιτικές σε βάρος των γυναικών. Μετρούν 43 χρόνια από το 1979 με τη μαντίλα να συμβολίζει μια σειρά περιορισμών και κακοποιήσεων.
Η μαντίλα βέβαια απασχόλησε έντονα και το δυτικό κόσμο. Ας μην ξεχνάμε τα κύματα διαμαρτυρίας στην Ευρώπη όταν στη Γαλλία απαγορεύθηκε στις γυναίκες να κυκλοφορούν στους δρόμους με μπούργκα, χιτζάμπ ή νικάμπ και επίσης απαγορεύθηκε το «μπουρκίνι», ολόσωμο μαγιό που αφήνει ελεύθερο μόνο το πρόσωπο. Πολλές Ευρωπαίες, και Ελληνίδες φυσικά, υποστήριξαν με πάθος το δικαίωμα στη μαντίλα κραυγάζοντας «Χιτζάμπ σημαίνει ελευθερία» με το επιχείρημα ότι κανείς δεν μπορεί να υπαγορεύει στις Γαλλίδες μουσουλμάνες τι θα φορούν και τι όχι. Πως αλλιώς θα δείξουμε άλλωστε ότι σεβόμαστε την πολυπολιτισμικότητα, τις ιδιαίτερες πολιτισμικές κουλτούρες; Όλα αυτά που πρέπει να σεβόμαστε κι ας μην τα καταλαβαίνουμε εξασφαλίζοντας τοιουτοτρόπως μια θέση στη μαγική σφαίρα της πολιτικής ορθότητας; Ο θάνατος της Μαχσά δημιούργησε ένα νέο σύνθημα, με εικόνα αυτή τη φορά: μια σημαία από την οποία ανεμίζουν μαλλιά.
Θα μπορούσα να ξεκινήσω να περιγράφω εικασίες για το τι θα μπορούσε τώρα να γίνει κίνημα στην Ευρώπη σχετικά με τη μαντίλα. Ότι για παράδειγμα οσονούπω θα μπορούσε να θεωρηθεί παράπτωμα πολιτιστικής ακύρωσης να φοράμε φουλάρι το καλοκαίρι στο κεφάλι κι ας ήταν συνώνυμο του σικ επί δεκαετίες στη Δύση… Και άλλα τέτοια πολλά και φανταστικά και διόλου απίθανα. Αλλά, δεν θέλω να κάνω χιούμορ σήμερα.
Θέλω να δείξω τον εκνευρισμό μου. Για όλα τα εξωφρενικά που εξακολουθούν να συμβαίνουν ανά τον κόσμο και για την υποκρισία μας ότι ταυτιζόμαστε, καταλαβαίνουμε και εξοργιζόμαστε.
Πως είναι δυνατόν να καταλαβαίνουμε εμείς οι ίδιοι, οι δυτικοί, στις προστατευμένες -σε αυτούς τουλάχιστον τους τομείς- κοινωνίες που ζούμε, αυτό που βιώνουν οι άνθρωποι σε απολυταρχικά και θεοκρατικά κοινωνικά συστήματα; Πως μπορούμε να καταλάβουμε τι σημαίνει να είσαι γυναίκα στο Ιράν;
Ας σιωπήσουμε καλύτερα. Είναι πιο τίμιο και δείχνει σεβασμό. Είναι ορθό. Απλά και όχι πολιτικά.
*Η φωτογραφία εξωφύλλου είναι στιγμιότυπο από την ταινία “Περσέπολις”