Χθες είχε έξοδο. Μη φανταστείτε κάτι extreme. Τα τελευταία χρόνια, λόγω παιδιών, η πλειοψηφία των εξόδων μου περιορίζεται σε παιδικά parties και χαλαρούς καφέδες σε kids friendly καφέ (που δεν υπάρχουν, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία ή ένα business case). Τέτοια ήταν λοιπόν και η χθεσινή έξοδος: ένα παιδικό party σε ένα αθλητικό πολυχώρο. Μεταξύ χαλαρής κουβέντας και επιστασίας τέκνων, παρατηρούσα και τη συμπεριφορά των παιδιών. Ομολογώ ότι ήταν από τις λίγες φορές που αφιέρωσαν τον περισσότερο χρόνο τους σε κλασικό παιχνίδι. Σίγουρα βοηθούσε ο χώρος και κυρίως κάποια γήπεδα padel που τους κίνησαν την περιέργεια, αλλά και μικρά γήπεδα ποδοσφαίρου. Μη φανταστείτε όμως πώς αυτό ήταν αρκετό για να τους αποσπάσει όλους από την αγαπημένη τους δραστηριότητα και ταυτόχρονη εμμονή και εξάρτηση: τα smartphones.
Σε πρώτο χρόνο σκέφτηκα πόσο έχουν αλλάξει οι συνήθειες και ο τρόπος κοινωνικοποίησης των παιδιών σήμερα, μέσα σε διάστημα μόλις λίγων δεκαετιών. Όμως, δεν έχει αλλάξει μόνο η δική τους συμπεριφορά. Άλλαξε και η δική μας. Άρχισα να παρατηρώ με μεγαλύτερη προσοχή και τη συμπεριφορά των ενηλίκων, αλλά και τη δική μου. Και η αλήθεια είναι, ότι αρκετές φορές σήκωσα από το τραπέζι τη συσκευή μου για να ρίξω μια ματιά σε εφαρμογές μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ειδησεογραφικές πλατφόρμες.
Θα αναρωτηθεί κανείς τί το κακό έχει η αλλαγή στη συμπεριφορά μας και ο τρόπος με τον οποίο δικτυωνόμαστε. Χθες το κάναμε έτσι, σήμερα το κάνουμε αλλιώς. Δεν είμαι ειδικός σε ζητήματα κοινωνιολογίας, ψυχολογίας και νευροφυσιολογίας. Αντιλαμβάνομαι όμως ότι ασυναίσθητα εκπαιδευόμαστε να βλέπουμε το κόσμο μέσα από τον καθρέφτη της πληροφορίας που διακινείται μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Και το επόμενο ερώτημα είναι, ποιος ελέγχει αυτή την πληροφορία; Εννοώ τόσο το είδος, την ποσότητα αλλά πρωτίστως και κυρίως την ποιότητα και την εγκυρότητα όλης αυτής της πληροφορίας;
Αρχίζω να ξετυλίγω το νήμα των διαδοχικών σκέψεων και μια πραγματική έκρηξη ερωτήσεων συντελείται μέσα στο κεφάλι μου. Ερωτήματα σχετικά με την οικονομική αξία της πληροφορίας και την ασύγκριτη δύναμη που προσφέρει σε αυτόν που την ελέγχει. Και κυρίως ερωτήματα σχετικά με την επόμενη μέρα, καθώς αυτή τη στιγμή μπαίνουμε στο λυκαυγές της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης. Τεχνολογία και πληροφορία. Δημοκρατία και νεοφιλελευθερισμός. Και στο κέντρο ο άνθρωπος. Αλήθεια, στο κέντρο ή μήπως στο περιθώριο;
Την άνοιξη του 2023 κυκλοφόρησε το Power and Progress, των Daron Acemoglu και Simon Johnson. Πρόκειται για δύο πολυγραφότατους οικονομολόγους του MIT. O πρώτος διδάσκει στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΜΙΤ και θεωρείται ένας από τους κορυφαίους οικονομολόγους της γενιάς του με σημαντική συνεισφορά στην οικονομική θεωρία και την εμπειρική ανάλυση σχετικά με τη διαφορική επίδραση της τεχνολογίας καθώς ρευστοποιεί υπάρχουσες θέσεις εργασίας και δημιουργεί νέες. Ο Johnson από την άλλη, διδάσκει στο Sloan School of Management του MIT και είναι πρώην επικεφαλής οικονομολόγος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, γνωστός για την ανάλυσή του για το πώς η μετατροπή της οικονομίας των ΗΠΑ σε μία κατά βάση “χρηματιστική” οικονομία έθεσε το σκηνικό για την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008.
Στο νέο τους βιβλίο λοιπόν, οι Acemoglu και Johnson, έρχονται σε ευθεία αντιπαράθεση με την παραδοσιακή οικονομική παραδοχή, ότι η τεχνολογική ανάπτυξη αυξάνει την παραγωγικότητα και επομένως, οδηγεί σε αύξηση των μισθών και γενική ευημερία. Το υπόδειγμα της κλασικής οικονομικής θεωρίας υποθέτει πως κάθε οριακή παραγόμενη μονάδα πλούτου επιμερίζεται κατ’ αναλογία στους συντελεστές που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή του: το κεφάλαιο και την εργασία. Αυτό όμως προϋποθέτει συνθήκη πλήρους ανταγωνισμού και δίκαιη κατανομή της δύναμης ανάμεσα σε αυτούς που κατέχουν τους συντελεστές παραγωγής: το κεφάλαιο και την εργασία. But, this is not the case! Έτσι, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Acemoglu σε συνέντευξη που παραχώρησε στο VoxTalks Economics και τον Tim Phillips “έχει δημιουργηθεί ένα αφήγημα, που αποτελεί μια μορφή techno αισιοδοξίας, τόσο στον κόσμο της τεχνολογίας, στη Silicon Valley και πέρα, όσο και στον ακαδημαϊκό χώρο, ότι κατά κάποιο τρόπο αυτόματα οτιδήποτε βελτιώνει τις δυνατότητές μας θα φέρει οφέλη για τους περισσότερους ανθρώπους. Η ποιότητα ζωής θα βελτιωθεί, καλύτερα προϊόντα, υψηλότεροι μισθοί”.
Κατά την άποψη των συγγραφέων, δεν υπάρχει κάποιος απαράβατος νόμος της οικονομικής επιστήμης, κάποιο αξίωμα, που να λέει ότι “η τεχνολογία, είναι το όχημα που θα τραβήξει τους πάντες. Η τεχνολογική πρόοδος δεν αυξάνει απαραίτητα την αμοιβή της εργασίας”. Αντίθετα, αυτό που κάνει το βιβλίο τους προκλητικό, σύμφωνα με τον Nicolas Ziebarth του Auburn University, είναι ο τρόπος με τον οποίο προσπαθούν να ερμηνεύσουν ξανά χίλια χρόνια οικονομικής ιστορίας για να αποδείξουν την άποψη τους. Όπως υποδηλώνει ο τίτλος του βιβλίου, οι υψηλότεροι μισθοί και η πρόοδος δεν κερδίζονται ποτέ με οικονομική έννοια, αλλά εξάγονται με τη χρήση της πολιτικής εξουσίας (power).
Πάρτε για παράδειγμα την εφεύρεση του εκκοκκιστηρίου βαμβακιού. Είναι βέβαιο ότι οι Αμερικανοί σκλάβοι δεν επωφελήθηκαν με τη μορφή υψηλότερων “μισθών” από αυτή την τεχνολογική ανακάλυψη. Ωστόσο, δεν ισχύει επίσης ότι όλο το πλεόνασμα που δημιουργήθηκε από την εφεύρεση καταλήφθηκε από ιδιοκτήτες σκλάβων, ακόμη και σε αυτήν την πιο ακραία περίπτωση καταναγκαστικής εργασίας. Αντίθετα, οι καταναλωτές προϊόντων που παρασκευάζονται με βαμβάκι απολάμβαναν μέρος του πλεονάσματος με τη μορφή χαμηλότερων τιμών και υψηλότερης παραγωγής.
Αυτή η δυαδική άποψη του κόσμου, δύναμη και πρόοδος, απηχεί το προηγούμενο βιβλίο του Acemoglu με τον James Robinson, “Economic Origins of Dictatorship and Democracy”, που έβλεπε όλη την πολιτική ως ένα παιχνίδι μεταξύ των ελίτ και όλων των άλλων, κάνοντας βέβαια αναφορά και σε μία τρίτη ομάδα, με τη μορφή της μεσαίας τάξης, η οποία όμως σταδιακά τείνει να εξαλειφθεί. Οι ελίτ χρειάζονταν να “αγοράσουν” τις μάζες για να τις αποτρέψουν από ταραχές, και η τεχνολογική αλλαγή είναι μόνο ένα ακόμη κόλπο τους. Το πρόβλημα με αυτήν την καθαρά μαρξιστική οπτική είναι ότι συσκοτίζει τη σημαντική μη μαρξιστική προσέγγιση αυτού του βιβλίου. Δηλαδή, η ιστορία δεν είναι απλώς αποτέλεσμα κάποιας αδυσώπητης σύγκρουσης οικονομικών δυνάμεων. Αντίθετα, η ιστορία είναι γεμάτη απρόοπτα από απλές ανατροπές της μοίρας που αλλάζουν τις τύχες των παγκόσμιων δυνάμεων, σε ριζοσπαστικές νέες ιδέες που ανοίγουν εντελώς νέες προοπτικές για το πώς να δούμε τον κόσμο. Προσωπικά, ξεκινώ από μια προεπιλεγμένη θέση ότι οι καινοτομίες δεν είναι ούτε καλές, αλλά ούτε κακές. Οι Acemoglu και Johnson πηγαίνουν ένα βήμα παραπέρα και υποστηρίζουν ότι εάν μια καινοτομία είναι καλή ή κακή για την κοινωνία φαίνεται να εξαρτάται από το ποιος την πιέζει ή την αντιτίθεται.
Ο Joseph Stiglitz, σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε μόλις χθες στο Project Syndicate με τίτλο, “Inequality and Democracy”, κάνει σαφή αναφορά στη σύνδεση μεταξύ του ελέγχου της πληροφορίας, μέσω της τεχνολογικής προόδου και της ποιότητας της δημοκρατίας. “Επιπλέον, δεδομένου ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κυριαρχούνται από ιδιωτικές εταιρείες που ανήκουν σε πλουτοκράτες όπως ο Rupert Murdoch, μεγάλο μέρος του mainstream λόγου τείνει να εδραιώσει τις τάσεις που αυξάνουν την πολιτική και όχι μόνο ανισότητα Οι φορολογικές πολιτικές ευνοούν τους πλούσιους, το εκπαιδευτικό σύστημα ευνοεί τους ήδη προνομιούχους και η ανεπαρκώς σχεδιασμένη και επιβαλλόμενη αντιμονοπωλιακή ρύθμιση τείνει να δίνει στις εταιρείες ελεύθερα τη δυνατότητα να συγκεντρώσουν και να εκμεταλλευτούν την ισχύ στην αγορά. Έτσι, οι καταναλωτές ειδήσεων έχουν από καιρό ειπωθεί ότι η φορολόγηση των πλουσίων βλάπτει την οικονομική ανάπτυξη, ότι οι φόροι κληρονομιάς είναι εισφορές στο θάνατο κ.λπ.”
Πρόσφατα, στα παραδοσιακά μέσα που ελέγχονται από τους υπερπλούσιους προστέθηκαν και οι εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης που ελέγχονται από τους υπερπλούσιους, με τη διαφορά ότι οι τελευταίες είναι ακόμη λιγότερο περιορισμένες στη διάδοση παραπληροφόρησης. Χάρη στο άρθρο 230 του Communications Decency Act του 1996, οι εταιρείες που εδρεύουν στις ΗΠΑ δεν μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνες για περιεχόμενο τρίτων που φιλοξενείται στις πλατφόρμες τους – ή για τις περισσότερες από τις άλλες κοινωνικές βλάβες που προκαλούν.
Σε αυτό το πλαίσιο νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και ευνοιοκρατίας, χωρίς ουσιαστική λογοδοσία, πρέπει να εκπλαγούμε που τόσοι πολλοί άνθρωποι βλέπουν την αυξανόμενη συγκέντρωση δύναμης με καχυποψία ή ότι πιστεύουν ότι το σύστημα είναι στημένο; Η διάχυτη αίσθηση ότι η δημοκρατία έφερε άδικα αποτελέσματα έχει υπονομεύσει την εμπιστοσύνη στη δημοκρατία και οδήγησε ορισμένους στο συμπέρασμα ότι τα εναλλακτικά συστήματα μπορεί να παράγουν καλύτερα αποτελέσματα.
Τον Νοέμβριο, το Ηνωμένο Βασίλειο θα φιλοξενήσει μια διεθνή διάσκεψη κορυφής υψηλού προφίλ για τη διακυβέρνηση της τεχνητής νοημοσύνης. Με την ατζέντα και τη λίστα των προσκεκλημένων να μην είναι ακόμη οριστικοποιημένες, η μεγαλύτερη απόφαση που αντιμετωπίζουν οι βρετανοί αξιωματούχοι είναι εάν θα προσκαλέσουν την Κίνα ή θα φιλοξενήσουν μια πιο αποκλειστική συγκέντρωση για την G7 και άλλες χώρες που θέλουν να διαφυλάξουν τη φιλελεύθερη δημοκρατία ως θεμέλιο για μια ψηφιακή κοινωνία. Όποια και αν είναι πάντως η ατζέντα, η σύνοδος κορυφής είναι μια πρώτη απάντηση στις γρήγορες και δραματικές προόδους στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης που παρουσιάζουν άνευ προηγουμένου ευκαιρίες και προκλήσεις για τις κυβερνήσεις. Οι παγκόσμιοι ηγέτες είναι πρόθυμοι να μην χάσουν μια τεχνολογική επανάσταση που θα μπορούσε – ιδανικά – να τους βοηθήσει να επεκτείνουν τις οικονομίες τους και να αντιμετωπίσουν τις παγκόσμιες προκλήσεις. Το ερώτημα, για άλλη μια φορά είναι προς όφελος ποιων;
Κοιτάζοντας γύρω μου του ανθρώπους με τις έξυπνες συσκευές στο χέρι γνωρίζω ότι αυτή η εικόνα είναι μια σύνθεση επιστημονικής γνώσης, τεχνολογικής προόδου και επιχειρηματικής πρωτοβουλίας. Το αποτέλεσμα μπορεί να μετρηθεί σε πολλαπλά επίπεδα, αλλά τείνω να πιστέψω ότι στο τέλος της διαδρομής αυτό που μετράει είναι η δύναμη που αποκτάται και η πρόοδος που συντελείται, ο τρόπος με τον οποίο δύναμη και πρόοδος διανέμονται, καθώς και ο μηχανισμός μου έχουμε επιλέξει ως κοινωνίες για να απαιτήσουμε λογοδοσία και να επιτύχουμε ευημερία. Μέχρι στιγμής δεν τα έχουμε πάει πολύ καλά. Τα τελευταία χρόνια η εμβάθυνση μια πόλωσης που έχει τις ρίζες της στη διαρκώς αυξανόμενη ανισότητα παρεμποδίζει τη λειτουργία της δημοκρατίας, η οποία σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, όπου τα διακυβεύματα δεν είναι πλέον καθαρά με τόσο πληροφορία και κυρίως παραπληροφόρηση χάνει συνεχώς και περισσότερο έδαφος. Η οικονομική και πολιτική ανισότητα έχει γίνει τόσο ακραία που πολλοί απορρίπτουν τη δημοκρατία. Για ένα i-phone και την προσωπική μας ευημερία αποποιούμαστε τις ευθύνες μας. Γνωρίζουμε όμως πραγματικά, ότι μαζί με της ευθύνες παραιτούμαστε και των δικαιωμάτων μας; Δεν είμαι βέβαιος ότι εμείς όλοι το κατανοούμε. Είμαι όμως σίγουρος ότι η συσκευή στο χέρι μου σε μερικά, όχι πολλά χρόνια από τώρα, θα το γνωρίζει πολύ καλά και θα είναι πολύ πιο αποτελεσματική στη στόχευση της από το Metaverse σήμερα.
*Φωτογραφία εξωφύλλου: pinterest