(Ο γάιδαρος πέθανε εξαιτίας θερμοπληξίας και λειψυδρίας ή μπορεί και να πνίγηκε σε καμιά πλημμύρα)
…
Ο Ιούλης που μας πέρασε κατέχει ένα ανεπίσημο ρεκόρ. Ή μάλλον δύο. Το πρώτο είναι αυτό της θερμότερης ημέρας σε παγκόσμιο επίπεδο από τότε που υπάρχουν καταγεγραμμένες τιμές θερμοκρασίας. Το δεύτερο είναι αυτό του θερμότερου μήνα, πάλι σε παγκόσμια κλίμακα. Κι αν το καλοκαίρι και η ζέστη προκαλούν συνειρμούς που έχουν να κάνουν με νησιά, θάλασσα, διακοπές και μπρονζέ μαύρισμα, καλό είναι να αλλάξετε ρότα. Τα καλοκαίρια φαίνεται πώς από ‘δω και πέρα δεν θα είναι τόσο αθώα. Σε άρθρο που δημοσιεύτηκε κατά τη διάρκεια αυτού του καυτού μήνα στο περιοδικό Nature, καταγράφονται για το 2022, 61.000 θάνατοι εξαιτίας φαινομένων καύσωνα, για την περίοδο από τον Μάιο έως τον Σεπτέμβριο, με τις Ελλάδα, Ισπανία και Ιταλία να κατέχουν θλιβερές πρωτιές (J. Ballester et al. Nature Med. 29, 1857–1866; 2023).
Και ενώ οι θερμοκρασίες εκτοξευόντουσαν στα ύψη, πυρκαγιές άνευ προηγουμένου έκαιγαν τη χώρα από άκρη σε άκρη. Δυστυχώς, όχι μόνο την Ελλάδα, αλλά και άλλες χώρες στην Ευρώπη, στην Ασία, την Αμερική, παντού. Και ενώ κάποιοι συνάνθρωποί μας καιγόντουσαν, κάποιοι άλλοι πνιγόντουσαν. Πλημμύρες, τυφώνες, άνοδος της στάθμης της θάλασσας… Κάθε πέρσι και καλύτερα… Αλήθεια Αϊ-Βασίλη, για του χρόνου τι έχει ο σάκος; Εγώ πάντως ήμουν καλό παιδί, αλλά δεν νομίζω ότι αρκεί.
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι όλα αυτά αποτελούν σήμα κατατεθέν της κλιματικής αλλαγής. Δεν πρόκειται πλέον για μεμονωμένα γεγονότα, αλλά για επαναλαμβανόμενα φαινόμενα με ολοένα αυξανόμενη συχνότητα — ένα ακραίο γεγονός που βλέπαμε μία φορά κάθε 100 χρόνια, έχει τώρα αρχίσει να συμβαίνει κάθε πέντε χρόνια ή και λιγότερο. Και το χειρότερο; Τώρα έρχονται όλα μαζί — κάθε μήνας σπάει ένα νέο ρεκόρ. Στην Ινδία για παράδειγμα, τους πρώτους εννέα μήνες του 2022, καταγράφηκε κατά μέσο όρο σχεδόν ένα ακραίο καιρικό φαινόμενο ανά ημέρα. Η χώρα αντιμετωπίζει μια νέα σκληρή πραγματικότητα. Στην Kerala, κοντά στο νότιο άκρο της υποηπείρου, οι πλημμύρες συχνά καλύπτουν με νερό τεράστιες γεωργικές εκτάσεις και σπίτια. Στη θάλασσα έξω από τη Βομβάη, αλιεύονται λιγότερα ψάρια λόγω της αύξησης των κυκλώνων και των ισχυρότερων βροχοπτώσεων. Πιο βόρεια στο Rajasthan, οι κτηνοτρόφοι αντιμετωπίζουν αυξανόμενες θερμοκρασίες και έλλειψη νερού. Στη βόρεια πολιτεία Uttarakhand, οι δασικές πυρκαγιές είναι πιο συχνές σήμερα από ό,τι στο παρελθόν. Και στη Satabhaya, ένα παραθαλάσσιο χωριό έξω από τον Κόλπο της Βεγγάλης, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και η διάβρωση των ακτών ανάγκασαν εκατοντάδες οικογένειες να φύγουν.
Και σαν να μην είναι αρκετά όλα αυτά, αυτοί που κυρίως αδυνατούν να προφυλαχθούν είναι οι φτωχότεροι, είτε πρόκειται για φυσικά πρόσωπα, είτε κράτη, που πλήττονται περισσότερο και χάνουν γρήγορα τις ικανότητές τους να αντιμετωπίσουν αυτά τα επαναλαμβανόμενα και συχνά πλέον γεγονότα. Το κόστος της κλιματικής αλλαγής σε χρηματικούς όρους θα γίνει δυσβάσταχτο, εάν δεν ληφθούν επειγόντως μέτρα. Αναφερόμενος στο φαινόμενο, ο διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας της Ελλάδας, Γιάννης Στουρνάρας, ανέφερε ότι το ετήσιο κόστος επιβάρυνσης της ελληνικής οικονομίας από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ανέρχεται κατά μέσο όρο σε 2,2 δις ευρώ ήτοι περίπου 1% του ΑΕΠ σε σημερινές τιμές (συγκρατήστε το νούμερο), ενώ ο Χρήστος Ζαρεφός, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών και Εθνικός Εκπρόσωπος για την κλιματική αλλαγή, τονίζει σε δηλώσεις του στον Οικονομικό Ταχυδρόμο, “αν δεν λάβουμε μέχρι τότε (2050) τα αναγκαία μέτρα, δεν θα υπάρχει επιστροφή. Αν δεν κάνουμε τίποτα το κόστος της κλιματικής αλλαγής μακροπρόθεσμα θα αγγίξει τα 130 τρις. δολάρια παγκοσμίως”.
Αλήθεια όμως, τί κάνουμε;
Καταρχάς, θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι η κλιματική αλλαγή οφείλει την ύπαρξη στις συνεχώς αυξανόμενες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (διοξείδιο του άνθρακα, μεθάνιο, υποξείδιο του αζώτου, χλωροφλοράνθρακες), τα οποία σε μεγάλες ποσότητες δημιουργούν ένα θόλο θερμοκηπίου γύρω από την ατμόσφαιρα της γης, φυλακίζοντας τις υπεριώδεις ακτινοβολίες του ηλίου και αυξάνοντας τη μέση θερμοκρασία του πλανήτη. Το σημείο αυτό σηματοδοτεί την απαρχή ενός κατακλυσμιαίου ντόμινο που οδηγεί σε ακραία καιρικά φαινόμενα και, σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα, σημαντικές μεταβολές στο φυσικό περιβάλλον και τη βιωσιμότητα του πλανήτη, όσο και σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Πώς μπορεί να αντιστραφεί αυτό;
Η κυριότερη πηγή έκλυσης αερίων του θερμοκηπίου, είναι η παραγωγή ενέργειας από την καύση ορυκτών καυσίμων (άνθρακας, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, κτλ.), γεγονός που σημαίνει, ότι είτε θα πρέπει σταδιακά να μειώσουμε την κατανάλωση ενέργειας από ορυκτά καύσιμα, είτε να βρούμε τρόπους να φυλακίσουμε τις ποσότητες των αερίων που εκλύονται στην ατμόσφαιρα. Στην εξίσωση αυτή βέβαια θα πρέπει να εισάγουμε άλλη μια μεταβλητή: τις ενεργειακές μας ανάγκες. Αυτές θα τις μειώσουμε ή θα πρέπει να τις αντικαταστήσουμε με εναλλακτικές, “πράσινες”, μορφές ενέργειας; Και άραγε είναι εύκολη αυτή η μετάβαση; Και ποιον είναι το κόστος της; Αλήθεια, πόσο κόστισε στον οικογενειακό σας προϋπολογισμό η μετάβαση στην πράσινη ηλεκτρική ενέργεια; Τι θα γίνει με τα χημικά κατάλοιπα των ηλεκτρικών μπαταριών του Tesla σας όταν θα έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο ζωής τους; Ουφ, σπαζοκεφαλιά….
Και άντε τώρα να λύσεις αυτόν το γρίφο. Ειδικά όταν για την επίλυση του πρέπει ομόφωνα να συμφωνήσουν εκπρόσωποι 200 περίπου κρατών, με διαφορετικές ανάγκες, τόσο όσον αφορά τη φύση τους, όσο και το μέγεθός τους, αλλά κυρίως με διαφορετικά και συχνά αντικρουόμενα συμφέροντα. Άραγε, ποια κοινή συνισταμένη μπορεί να βρεθεί ανάμεσα στην Σαουδική Αραβία, για παράδειγμα που κάθεται πάνω σε πετροδολάρια και οι Μαλδίβες που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν από τον χάρτη; Εδώ σε θέλω, για πες!
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, και μετά από πολύωρες διαπραγματεύσεις και πήγαινε έλα, κατέληξαν το πρωί της 13ης Δεκεμβρίου στο τελικό κείμενο συμπερασμάτων οι 198 χώρες που συμμετείχαν στην COP28, την ετήσια συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή, που διεξήχθη φέτος στο Dubai, από τις 30 Νοεμβρίου έως τις 12 Δεκεμβρίου. Το τελικό κείμενο της COP28, λοιπόν καλεί τα μέρη να συμμετάσχουν σε μια “μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα σε εναλλακτικά ενεργειακά συστήματα, με εύρυθμο και δίκαιο τρόπο, επιταχύνοντας τη δράση σε αυτή την κρίσιμη δεκαετία, ώστε να επιτευχθεί μια καθαρή, μηδενική εκροή μέχρι το 2050, σύμφωνα με τα επιστημονικά δεδομένα”. Στον απολογισμό της η COP28, αναγνωρίζει και αποδέχεται τις επισημάνσεις της επιστημονική κοινότητας, που δείχνει ότι οι παγκόσμιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου πρέπει να μειωθούν κατά 43% έως το 2030, σε σύγκριση με τα επίπεδα του 2019, για να περιοριστεί η υπερθέρμανση του πλανήτη στους 1,5°C. Ωστόσο, σημειώνει ότι τα μέρη είναι εκτός τροχιάς όσον αφορά την επίτευξη των στόχων τους στη Συμφωνία του Παρισιού του 2015 (COP21). Πάντως, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η συμφωνία της COP28 είναι η πρώτη μετά τη Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα, στην οποία εκπρόσωποι 198 χωρών δεσμεύτηκαν να περιορίσουν την υπερθέρμανση του πλανήτη εντός 1,5ºC βαθμούς από τα προβιομηχανικά επίπεδα.
Βέβαια, λίγες μόνο ώρες μετά την λήξη της συνδιάσκεψης και τη δημοσιοποίηση του κειμένου συμπερασμάτων και δεσμεύσεων, ο υπουργός Ενέργειας της Σαουδικής Αραβίας Abdulaziz bin Salman ανέφερε στην εφημερίδα Al-Arabiya ότι οι δεσμεύσεις της COP28 δεν θα επηρεάσουν τις εξαγωγές αργού πετρελαίου της χώρας. Καλό, ε; Και να ήταν μόνο αυτό; Ο Sultan Ahmed Al Jaber, οικοδεσπότης και πρόεδρος της COP28, προκάλεσε γενική κατακραυγή πριν από την έναρξη της συνάντησης, όταν σε μια διαδικτυακή εκδήλωση στις 21 Νοεμβρίου, είπε ότι δεν υπάρχει επιστήμη που να προτείνει ότι είναι απαραίτητη η “σταδιακή κατάργηση” των ορυκτών καυσίμων για να περιοριστεί η υπερθέρμανση του πλανήτη στους 1,5°C πάνω από τις προβιομηχανικές θερμοκρασίες. Αν και αργότερα ο Al Jaber προσπάθησε να διασκεδάσει τις εντυπώσεις, το επεισόδιο ήταν ένα ενδεικτικό προοίμιο για μια σύνοδο κορυφής που κυριαρχήθηκε από ξεπερασμένα επιχειρήματα σχετικά με το τι λέει – και τι όχι – η επιστήμη για τη μεγαλύτερη πηγή εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου της ανθρωπότητας. Σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις, ο κόσμος θα πρέπει να εξαλείψει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα σε λίγο περισσότερο από μια δεκαετία, περιορίζοντας ταυτόχρονα αυτές του μεθανίου και των άλλων αερίων του θερμοκηπίου, για να έχει ακόμη και 50% πιθανότητα να περιορίσει τη μέση θέρμανση σε 1,5 °C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα. Αυτή η εξίσωση αλλάζει, ωστόσο, εάν οι άνθρωποι είναι σε θέση να εξάγουν CO2 από την ατμόσφαιρα σε βιομηχανική κλίμακα. Εδώ βρίσκεται κατά πολλούς η ουσία της συζήτησης. Όλες οι εκτιμήσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), οι οποίες αποτελούν συχνά τη βάση των δεσμεύσεων για την επίτευξη “καθαρών μηδενικών” εκπομπών μέχρι τα μέσα του αιώνα δείχνουν ότι ο στόχος της υπερθέρμανσης του πλανήτη μόνο έως 1,5 °C είναι μάλλον πλέον ανέφικτος. Σε όλα τα μοντέλα που έχουν αξιολογηθεί από την IPCC, οι θερμοκρασίες υπερβαίνουν προσωρινά αυτόν τον στόχο. Μόνο μέσω της μεγάλης απομάκρυνσης του ατμοσφαιρικού άνθρακα ή μέσω των αρνητικών εκπομπών, οι θερμοκρασίες μειώνονται ξανά μέχρι το τέλος του αιώνα.
Θεωρώ ότι η εναλλακτική αυτή δεν έχει εξεταστεί όσο θα έπρεπε και ότι οι δεσμεύσεις κινούνται μόνο προς μία κατεύθυνση, αυτή της μείωσης της παραγωγής ενέργειας από ορυκτά καύσιμα, έως ότου φτάσουμε στον στόχο των μηδενικών εκπομπών. Είναι αυτό εφικτό; Σε ορισμένου κλάδους, επί του παρόντος δεν υπάρχουν εναλλακτικές. Πάρτε για παράδειγμα τις αερομεταφορές, οι οποίες και ευθύνονται για πάνω από το 50% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Υπάρχει κάποια εναλλακτική ή οποία μπορεί να τεθεί στο άμεσο μέλλον σε εφαρμογή και να οδηγήσει σε μηδενικές εκπομπές; Μη σπάζεις το κεφάλι σου. Δεν υπάρχει! Όχι προς το παρόν. Σίγουρα όχι έως το τέλος αυτής της δεκαετίας. Αυτό είναι που δημιουργεί ένα περιθώριο ελευθερίας, που πολλοί ηγέτες σε όλο τον κόσμο – και ιδιαίτερα εκείνοι που εκπροσωπούν χώρες που βασίζονται στα ορυκτά καύσιμα για να τροφοδοτήσουν τις οικονομίες τους – επιθυμούν να εκμεταλλευτούν.
Ο Al Jaber, ο οποίος είναι διευθύνων σύμβουλος της Εθνικής Εταιρείας Πετρελαίου του Abu Dhabi, είναι μόνο ένα παράδειγμα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες υπό τον Πρόεδρο Joe Biden είναι μια άλλη. Υποστηρίζει μεν τις εκκλήσεις για σταδιακή κατάργηση των ορυκτών καυσίμων, αλλά αφαιρεί ποσότητες ρεκόρ πετρελαίου και φυσικού αερίου από το έδαφος. Η Ινδία, με επικεφαλής τον πρωθυπουργό Narendra Modi, επεκτείνει τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αλλά η χώρα του, που φιλοδοξεί να εκπροσωπήσει τα συμφέροντα των φτωχών χωρών, συνεχίζει επίσης να κατασκευάζει σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα, οι οποίοι παρείχαν σχεδόν τα τρία τέταρτα της ηλεκτρικής της ενέργειας πέρυσι.
Εκτός βέβαια από τους αισιόδοξους στόχους για τον περιορισμό των ορυκτών καυσίμων η COP28 έλαβα και άλλες αποφάσεις. Πιο συγκεκριμένα, την πρώτη ημέρα της συνάντησης, οι παγκόσμιοι ηγέτες δημιούργησαν ένα “ταμείο απωλειών και ζημιών” για να βοηθήσουν οικονομικά στην επανόρθωση καταστροφών που προκαλούν οι αυξανόμενες κλιματικές επιπτώσεις. Το ταμείο έχει προσελκύσει κάτι περισσότερα από 700 εκατομμύρια δολάρια (σας είχα ζητήσει να συγκρατήσετε ένα νούμερο, για να έχετε τώρα μέτρο σύγκρισης), ποσό που δεν αρκεί ούτε για τη Συμμαχία των Μικρών Νησιωτικών Χωρών (AOSIS), μιας συμμαχία 39 νησιωτικών κρατών τα οποία πλήττονται δυσανάλογα από την κλιματική αλλαγή: παράγουν ελάχιστα αέρια του θερμοκηπίου, δεν συμμετέχουν στο μοίρασμα του πλούτου από την παραγωγή και εκμετάλλευση των ορυκτών καυσίμων και επιπλέον κινδυνεύουν με αφανισμό από την άνοδο της θαλάσσιας στάθμης.
Για να είμαστε δίκαιοι βέβαια, περισσότερες από 120 χώρες δεσμεύτηκαν να τριπλασιάσουν την παγκόσμια ικανότητα παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές έως το 2030. Αυτή η δέσμευση θα αποτελούσε ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός, εν μέρει επειδή εστιάζει στη βραχυπρόθεσμη δράση και όχι στη μακροπρόθεσμη ελπίδα.
Αλλά καμία ποσότητα καθαρής ενέργειας δεν πρόκειται να αποτρέψει την περαιτέρω υπερθέρμανση του πλανήτη, χωρίς την ταυτόχρονη σταδιακή εξάλειψη των ορυκτών καυσίμων ή, τουλάχιστον, τη δέσμευση των σχετικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Αυτό δεν θα είναι ούτε εύκολο ούτε ανώδυνο. Οι πολιτικοί ηγέτες σε όλο τον κόσμο θα αντιμετωπίσουν πιέσεις λόγω των εδραιωμένων οικονομικών συμφερόντων στα αποθέματα ορυκτών καυσίμων. Οι παραγωγοί ορυκτών καυσίμων, όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και οι Ηνωμένες Πολιτείες, θα πρέπει να βρουν άλλες πηγές εσόδων και να δημιουργήσουν διαφορετικές θέσεις εργασίας για τους πολίτες τους. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει επίσης να αναζητήσουν τρόπους για να διασφαλίσουν ότι το βάρος της σταδιακής κατάργησης δεν θα βαρύνει τους φτωχότερους πολίτες του κόσμου.
Το καλοκαίρι που πέρασε δεν μου άρεσε. Ξέρω πως μάλλον δεν θα μου αρέσουν ούτε τα επόμενα. Και φυσικά δεν είναι θέμα αγαπημένη εποχής. Ζώντας στην Θεσσαλία, ούτε το φθινόπωρο μου άρεσε. Αλλά θα μου πεις, ήταν μήπως καλύτερα στην Ισπανία; Στη Λιβυή; Στην εξωτική Χαβάη; Στην Ινδία; Μήπως θα είναι καλύτερα τα επόμενα καλοκαίρια; Ή οι χειμώνες; Δεν νομίζω… Και κατά βάθος, φοβάμαι…
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Σκίτσο του Ανδρέα Πετρουλάκη στο Protagon.gr στις 14/12/2023