Μία κρίση Δημοκρατίας οδηγεί πάντοτε σε ακραίες λύσεις η προοπτικές.
Εξαρτάται βέβαια πως ερμηνεύει ο καθένας την έννοια του «ακραίος» extrême-extrémiste. Για άλλους είναι ο καπιταλισμός, το ΝΑΤΟ, οι ιδιωτικοποιήσεις, η λογική του ασύστολου κέρδους. Για άλλους η κυβέρνηση και ο Μητσοτάκης. Για άλλους η παγκοσμιοποίηση.
Προσωπικά θεωρώ ακραίους στην Ελλάδα την Χρυσή Αυγή (θεματοφύλακες των εθνικών ιδανικών – κοιμόμαστε ήσυχοι), το ΚΚΕ – (η πρόοδος, το μέλλον, το αύριο σε όλο τους το μεγαλείο – και μη χειρότερα ) και τους διαρκώς επαναστατημένους (Ουάου!! αυτό κι αν είναι επανάσταση!) αντιεξουσιαστές, αναρχοαυτόνομους. (Όπως έλεγε ο Dechamps “αν ορισμένοι επαναστάτες ήξεραν τι σημαίνει επανάσταση θα σταματούσαν να μιλούν γι΄ αυτήν»). Τους τελευταίους βέβαια τους συμπαθώ κάπως, για δύο λόγους.
Ο πρώτος είναι ότι εκτιμώ τον Ζοζέφ Προυντόν· δεν ξέρω αν και πόσοι από τους προαναφερθέντες επαναστάτες έχουν διαβάσει τα έργα του. Βρίσκω πραγματικά πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία στις ιδέες του Προυντόν (1809-1865) που είναι ο πατέρας του αναρχισμού (ο Μπακούνιν, όπως ο ίδιος ομολογεί, του χρωστάει πολλά), ιδρυτής του αλληλοβοηθητικού συστήματος, των ομοσπονδιών και πρόδρομος του εργατικού συνδικαλισμού· ένας μεγάλος κοινωνικός σοσιαλιστής επαναστάτης. Ο Μαρξ βέβαια (φίλοι στην αρχή, αντίπαλοι στην συνέχεια) δεν παρέλειψε να του κολλήσει την ετικέτα του «συντηρητικού» χαρακτηρίζοντάς τον «μικρό αστό διαρκώς αιωρούμενο ανάμεσα στην εργασία (εργάτες) και το κεφάλαιο». (Αν κάποιος δεν ήταν αστός, αυτός ήταν ο καημένος ο Προυντόν, που καταγόταν από φτωχή οικογένεια και δούλευε σαν εργάτης το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Ενώ ο επαναστάτης Μαρξ είχε και αστική καταγωγή και κυρίως δεν παρέλειπε ποτέ να υπογραμμίζει τον αριστοκρατικό τίτλο της βαρόνης συζύγου του στις προσωπικές κάρτες επιστολών. Αχ, αυτοί οι επαναστάτες που όπως συχνά ο Εμίλ Ζολά αναφέρει στο έργο του «τα κόμπλεξ και τα απωθημένα τους τα μεταμορφώνουν σε θεωρίες διαποτισμένες από φθόνο, μίσος, ζήλια και αρνητικά συναισθήματα γι΄ αυτούς που κατηγορούν, αλλά θα ήθελαν πολύ να είναι στη θέση τους».
Ο δεύτερος λόγος είναι ότι σε σχέση με τις άλλες δύο ομάδες (ΚΚΕ και Χρυσή Αυγή) έχουν αρκετές φορές ένα εύστοχο χιούμορ. Κάτι είναι κι αυτό. Μόνο που δεν φτάνει, ούτε είναι το ζητούμενο, όταν μιλάμε για σοβαρά ζητήματα.
…
Η απαίτηση όλης της κοινωνίας είναι να μη συγκαλυφθεί τίποτα για τα αίτια της τραγωδίας. Και όλοι αυτό περιμένουν άμεσα από την πολιτεία και την δικαιοσύνη. Ήδη από τις πρώτες στιγμές, και ο καθένας στο βαθμό που του αντιστοιχεί ανάλογα με τη θέση του, όλοι έκαναν τα φάλτσα τους. Πρωθυπουργός, υπουργοί, αξιωματική αντιπολίτευση, συνδικαλιστές, πολιτικά στελέχη, δημοσιογράφοι και πάει λέγοντας. Και οι περισσότεροι συνεχίζουν στον ίδιο ρυθμό.
Πως θα δοθεί απάντηση στο ερώτημα «ποιος ευθύνεται για το ατύχημα»;
Σχεδόν αμέσως μετά το δυστύχημα, όλοι αντικατέστησαν τον μόνο αρμόδιο για να δώσει απάντηση, την δικαιοσύνη. Και βρήκαν ήδη τους υπαίτιους.
Όλοι ζητούν απόδοση ευθυνών.
Ποια είναι η έννοια της λέξης ευθύνη;
Στο λεξικό του Μπαμπινιώτη αναφέρεται ότι η λέξη προέρχεται από το αρχαίο ουσιαστικό «εύθηνα»- στη γενική πτώση (της ευθύνης)- το οποίο ανάγεται στο επίθετο «ευθύς». Στην αθηναϊκή δημοκρατία ο αξιωματούχος που ολοκλήρωνε την θητεία του ήταν υποχρεωμένος να αντιμετωπίσει δημόσια εξέταση, (η οποία αποκαλείτο «εύθηνα») σχετικά με όσα συνέβησαν κατά τη διάρκεια της θητείας του. Οι δημόσιοι ελεγκτές ονομάζονταν «εύθυνοι» ενώ ο ίδιος ο δημόσιος άντρας που ήταν υπόλογος σε αυτούς ονομαζόταν «υπεύθυνος». Ο υπεύθυνος δημόσιος άντρας αναλάμβανε την ευθύνη των πράξεών του, την ατομική του ευθύνη.
Ο κάθε πολίτης γενικότερα αναλάμβανε την προσωπική του ευθύνη, ήταν το πρωτογενές συστατικό της δημιουργίας της συλλογικής ευθύνης, και περαιτέρω της λειτουργίας της «πόλεως». Για να δημιουργηθεί συλλογική ευθύνη, απαιτείται ατομική ευθύνη. Όχι το αντίθετο.
Κάνοντας ένα σύντομο σχόλιο στο τεύχος της προηγούμενης εβδομάδας αναφερόμουν στις «βεβιασμένες διαδηλώσεις με συνθήματα πολιτικού χαρακτήρα -ενάντια στο κεφάλαιο, καπιταλισμό, ιδιωτικοποιήσεις…- ενώ δεν είχαν ταυτοποιηθεί όλα τα θύματα και οι οικογένειές τους δεν είχαν προλάβει να πενθήσουν. Υπάρχει ένας κατάλληλος χρόνος για όλα, όταν δεν το καταλαβαίνεις, ακόμη και οι καλύτερες προθέσεις και τα δίκαια και σωστά αιτήματα συνθήματα φαντάζουν προβληματικά. Απόλυτη σιωπή και περισυλλογή στην μνήμη των τραγικών θύματα και συμπαράστασης στις οικογένειές τους επιβάλλει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ο σεβασμός του πόνου και η σιγή μπροστά στο πένθος σε πρώτο χρόνο. Σε δεύτερο χρόνο οι πορείες, οι συγκεντρώσεις αλλά κι αυτές στο πλαίσιο της συμπαράστασης και της συμπόνιας. Και τα υπόλοιπα αργότερα».
Και ποια είναι τα υπόλοιπα;
Οι διαδηλώσεις και οι εκδηλώσεις οργής, αγανάκτησης και θυμού, οι κινητοποιήσεις και απαιτήσεις των πολιτών για απόδοση ευθυνών, οι έρευνες της δικαιοσύνης, όλα αυτά που γίνονται τώρα και πήραν το δρόμο τους. Και καλά κάνουν που δρομολογούνται με αυτόν τον τρόπο.
Και συνέχιζα «όταν δεν δίνεται ο χρόνος στο χρόνο, αυτό ονομάζεται λαϊκισμός, αναξιοπρέπεια και μικροπολιτική χειραγώγηση…».
Είμαι της άποψης ότι η λογική είναι το πρώτο θύμα των συγκινήσεων.
«Εν οργή μήτε τι λέγειν μήτε πράσσειν» λέει ο Πυθαγόρας.
«Ο θυμός και η βιασύνη είναι τα κύρια εμπόδια της ορθολογικής λήψης αποφάσεων» μας λέει ο Θουκυδίδης.
Και ο Όμηρος μας διηγείται στην Ιλιάδα σχετικά με το πένθος, ότι όταν ο Αχιλλέας σκότωσε τον Έκτορα, ο γέρος Πρίαμος πήγε και τον παρακάλεσε γονατιστός και κλαίγοντας να του επιτρέψει να πάρει το πτώμα του γιου του… για να τον πενθήσει όπως έπρεπε, παίρνοντας τον απαραίτητο χρόνο. Εκείνη τη στιγμή γι΄ αυτόν δεν υπήρχε πόλεμος. Ο πόλεμος είχε σταματήσει. Δέσποζε το πένθος του. Και ο εχθρός του, ο Αχιλλέας το σεβάστηκε. Αλλιώς θα ήταν ιεροσυλία, ύβρις. Όταν πένθησε το παιδί του όπως έπρεπε και παίρνοντας τον απαραίτητο χρόνο, ο πόλεμος ξανάρχισε· και ένας άλλος του γιος σκότωσε τον Αχιλλέα.
…
Στο τραγικό αυτό δυστύχημα από την πρώτη στιγμή βγήκαν στο φως κάποια στοιχεία, κάποια αντικειμενικά δεδομένα. Το λάθος του σταθμάρχη, η αμέλεια των μηχανοδηγών, η έλλειψη σηματοδότησης, τα συστήματα ασφαλείας που δεν λειτουργούσαν, η αδιαφορία των διαφόρων υπευθύνων, της Hellenic Train, του ΟΣΕ, της ανεπάρκειας της κυβέρνησης, του κράτους….
Όλα αυτά είναι σεβαστά σαν στοιχεία. Χρειάζεται όμως να βλέπουμε τα πράγματα λίγο βαθύτερα· έτσι ίσως θα μπορούν να γίνονται πιο ξεκάθαρα.
Στην πραγματικότητα δεν αντιδρούμε με βάση τα αντικειμενικά δεδομένα αλλά στο πως ο καθένας μας τα εισπράττει (τα κάνει δηλαδή υποκειμενικά). Πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι σκέφτονται ενώ στην πραγματικότητα διευθετούν τις προκαταλήψεις τους. Βλέπουν μόνο αυτό που είναι προετοιμασμένοι να δουν. Και ο βασικότερος λόγος θα έλεγα ότι είναι ένα πολιτισμικό χαρακτηριστικό των Ελλήνων, ο έντονος συναισθηματισμός που υπερτερεί της λογικής.
Τους υπεύθυνους αυτής της εθνικής τραγωδίας, τους «θύτες», τους «εγκληματίες», τους «δολοφόνους», δεν θα τους καθορίσουν οι κινητοποιήσεις, οι διαδηλωτές, ο λαός, αλλά οι θεσμοί. Αυτό είναι δουλειά της δικαιοσύνης.
Στην Ελλάδα βέβαια υπάρχει διάχυτη μία διαφορετική αντίληψη περί θεσμών και πολιτείας. Θυμάμαι την δήλωση του Ανδρέα Παπανδρέου -που οι μισοί Έλληνες λάτρευαν-όταν μετά το σκάνδαλο Κοσκωτά κλήθηκε από το ειδικό δικαστήριο, στο οποίο δεν πήγε ποτέ βέβαια· αντιθέτως, βγήκε στο Καστρί και είπε το ανεκδιήγητο «Δεν υπάρχουν θεσμοί, υπάρχει λαός». Και δώστου χειροκροτήματα οι μισοί Έλληνες.
Όταν ένας πρωθυπουργός, ο υπέρτατος εγγυητής των θεσμών, κάνει τέτοιες δηλώσεις και χειροκροτείται και επανεκλέγεται, καταλαβαίνουμε ποια είναι η πολιτική και πολιτιστική κουλτούρα του τόπου.
Όταν το συναίσθημα κυριαρχεί και υπερτερεί της λογικής, της ορθολογικής σκέψης, τα ήθη, έθιμα, συνήθειες, παραδόσεις, είναι αυτά που συχνά υπερτερούν έναντι των θεσμών.Είμαστε γεμάτοι ψυχικές πραγματικότητες και όχι αντικειμενικότητα πάνω στην οποία η αιτιοκρατική λογική μπορεί να κάνει μια καθαρή διάγνωση για εντοπισμό αιτιών και αποτελέσματος. Όλοι οι Έλληνες το αποδέχονται συνειδητά ή ασυνείδητα, όλοι συμμετέχουν λίγο-πολύ, στο επίπεδο που τους αναλογεί σε αυτή την ιστορία.
Με αυτό τον τρόπο, το μέσο, το ρουσφέτι, η διαπλοκή, η παράκαμψη του νόμου και των διαδικασιών δεν παραξενεύει και τόσο πολύ.
Ενώ επιζητούμε τους θεσμούς, συγχρόνως τους παραβιάζουμε με άνεση και ευκολία.
Επιζητούμε απόδοση ευθυνών αλλά αυτό προϋποθέτει ικανότητα ανάληψης ατομικών ευθυνών. Καταλήγουμε πολύ συχνά στο συμπέρασμα «δεν υπάρχει κράτος» και κοιτάμε με ζήλια ή θαυμασμό ή και τα δύο μαζί, τα «σπουδαία» δυτικοευρωπαϊκά κράτη που λειτουργούν καλύτερα και αποτελεσματικότερα.
Πως γίνεται και οι βόρειοι δυτικοευρωπαίοι να λειτουργούν καλύτερα από μας; Ποια είναι η βασική αιτία;
Κατά την άποψη μου, είναι πολιτισμικής, θρησκευτικής φύσης και έχει ένα κεντρικό χαρακτηριστικό: Την ανάληψη της ατομικής ευθύνης.
Ο προτεστάντης έχει εσωτερικεύσει την έννοια της πίστης που του δίδαξε ο Απόστολος Παύλος ως ευθύνη, ευθύνη προσωπική, ατομική. Δεν του αρκεί μόνο το γεγονός ότι έχει μια πίστη σε κάτι, δεν πιστεύει απλά ως πεποίθηση, αλλά τον ενδιαφέρει κυρίως το πως ζει αυτή την πίστη. Και ο Προτεστάντης την πίστη του την ζει ως ευθύνη. Αυτή είναι η δύναμη του. Δεν αποφεύγει και δεν φοβάται να κοιτάξει τον εαυτό του. Έδωσε καθημερινή διάσταση στην πίστη -μην ξεχνώντας να διαβάζει τις γραφές- έχοντας όμως ως κυρίαρχη βιωματική παράμετρο την ατομική ευθύνη.
Στην Ελλάδα έχουμε περισσότερο κουλτούρα Ανατολής, όπου αυτό που υπερισχύει είναι το συναίσθημα που δεν αφήνει την λογική να μπορέσει να μας κάνει να κρίνουμε με αντικειμενικά κριτήρια. Η Εκκλησία, η θρησκευτικότητα, η ορθοδοξία είναι ένα από τα κομβικά σημεία του προβλήματος. Η θρησκευτικότητα της Ορθοδοξίας στηρίζεται πάνω στην κουλτούρα του Απόλυτου, στην φιλοσοφία της θείας χάριτος που μας οδηγεί στο να θέλουμε αποτελέσματα χωρίς πράξεις. Η Χάρις έρχεται από ψηλά… Όλα θα γίνουν….
Οι ισχυροί δεσμοί της ελληνικής οικογένειας σε συνδυασμό με την έντονη τοπικότητα δημιουργούν συνθήκες όπου εμποδίζεται το άτομο να επεκταθεί και πέρα από αυτές· το εγκλωβίζει συναισθηματικά μιας και ο συναισθηματισμός είναι έντονος στις δομές της οικογένειας με αποτέλεσμα να μην μπορεί να λειτουργήσει καλά μέσα σε θεσμούς και σε χώρους εκτός αυτής.
Είμαστε τόσο ομαδικός λαός, ώστε δεν αφήνουμε περιθώρια λειτουργίας ατομικής συνείδησης. Η ατομική συνείδηση δημιουργεί ωριμότητα. Δημιουργεί εαυτό. Και ο εαυτός δημιουργεί διάθεση ατομικής ευθύνης.
Ο δικός μας Κώστας Αξελός, ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές της ευρωπαϊκής σκέψης ανέφερε σε μια συνέντευξη του:
«Έζησα υπέροχα παιδικά και εφηβικά χρόνια μέσα σε μια οικογένεια που μου έδωσε απέραντη αγάπη, στοργή, ζεστασιά, φροντίδα… και όταν έφθασα νέος στο Παρίσι πέρασα τον υπόλοιπο μέρος της ζωής μου προσπαθώντας να απεγκλωβιστώ από τα βαρίδια που μου δημιούργησε, για να βρω τον εαυτό μου, να γίνω ελεύθερος και να αναλάβω τις ευθύνες μου».
Πόσο αλήθεια είναι!
…
Ο πρωθυπουργός, οι υπουργοί, τα στελέχη του κυβερνώντος κόμματος προσπαθούν αλλά δεν γίνονται πειστικοί ότι αναλαμβάνουν πραγματικά τις ευθύνες που τους αναλογούν. Ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης και τα στελέχη της κινούνται στο ίδιο μήκος κύματος. Κάνουν το παν για να ρίξουν τις ευθύνες αλλού, ενώ δεν θυμούνται τις δικές τους. Οι πάντα επαναστατημένοι σύντροφοι που απαιτούν αλλαγές ενώ το μόνο που κάνουν είναι να αντιστέκονται σε κάθε αλλαγή και να δαιμονοποιούν αυτό που τους επιτάσσει το αλάνθαστο δόγμα τους. Οι συνδικαλιστές, οι προϊστάμενοι δημοσίων και ιδιωτικών εταιρειών, οι υποστηρικτές ευαίσθητων ομάδων που κλέβουν διαχρονικά τεχνικές υποδομές, η αστυνομία που δεν τους πιάνει, οι δημοσιογράφοι (αυτοί και αν ξεπερνούν κάθε όριο γελοιότητας) όλοι έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: ζητούν εξοργισμένοι ευθύνες αλλά κανένας δεν αναλαμβάνει τις δικές του. Αυτή είναι η Ελλάδα· έτσι λειτουργεί.
Η έννοια της συλλογικής και ατομικής ευθύνης είναι ατροφική.
Γιατί είναι ατροφική;
Διότι πολύ απλά καθορίζεται από την εθιμική δύναμη των δεσμών αίματος, των δεσμών τόπου, των δεσμών φιλίας, των δεσμών της ομάδας.
Είναι μια κουλτούρα όπου η «οικογένεια» δεν σου επιτρέπει να σκεφτείς ότι υπάρχει δημόσιος χώρος.
Δεν υπάρχει δημόσιος χώρος στην Ελλάδα γιατί αυτή η οικογένεια (με την στενή και την ευρύτερη έννοια της, και στην περίπτωση μας οι οικογένειες πολιτευτών) λειτουργεί με ένα τρόπο παθογενή. Δεν λέω να καταργηθεί η οικογένεια, αλλά να κατανοηθεί, να ιδωθεί σε μια προοπτική ανοίγματος της και απελευθέρωσης και απεγκλωβισμού των μελών της, για απελευθερωθεί από τα βαρίδια που εμποδίζουν την γνώση του εαυτού μας, την κατάκτηση της προσωπικής ελευθερίας, που οδηγεί στην ωριμότητα και την ατομική ευθύνη.
«Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θέλουν πραγματική ελευθερία, επειδή η ελευθερία προϋποθέτει την ανάληψη ευθύνης, και οι περισσότεροι άνθρωποι τρέμουν την ανάληψη ευθύνης».
Φρόυντ
«Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες εγώ μόνος θα σώσω τον κόσμο. Αν χαθεί εγώ θα φταίω».
Νίκος Καζαντζάκης
Και μιας και μιλάμε για ευθύνη και οικογένεια θα τελειώσω με τον υπουργό Καραμανλή, ο οποίος προσπαθώντας να δείξει την ευθιξία του και την ανάληψη ευθύνης παραιτήθηκε, διατυμπανίζοντας ότι αυτό ήταν κάτι πραγματικά το εξαιρετικό για τα ελληνικά δεδομένα. Γίναμε Ευρώπη. Για λίγο, βέβαια γιατί θα είναι μάλλον υποψήφιος στις επερχόμενες βουλευτικές εκλογές.
Υποκρισία και γελοιότητα.
Όμως σκεφτόμενος σε δεύτερο επίπεδο, ίσως θα είναι καλύτερα να κατέβει υποψήφιος.
Θα είναι η καλύτερη σφυγμομέτρηση για τις πραγματικές διαθέσεις της Ελληνικής κοινωνίας. Αν αυτή η καθολική αγανάκτηση των πολιτών είναι ειλικρινής και αληθινή, όχι μόνο λόγω της συγκίνησης και του έντονου συναισθηματισμού της φυλής μας, αλλά και σαν απόρροια μιας ορθολογικής σκέψης και διαδικασίας για αντικειμενική κρίση και θαρραλέες αποφάσεις.
Αν συμβαίνει και αυτό, η κοινή λογική λέει ότι ο υποψήφιος Καραμανλής δεν θα πρέπει να πάρει ούτε μια ψήφο.
Και αυτό είναι ατομική ευθύνη του καθενός να το αποδείξει. Να η ευκαιρία!
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Δημήτρης Καστανάρας