“Περιφρονείτε τα βιβλία εσείς που όλη σας η ζωή είναι βουτηγμένη μέσα στη ματαιότητα και στη φιλοδοξία, και στην αναζήτηση των ηδονών ή μέσα στην οκνηρία. Αλλά σκεφτείτε πως όλος ο γνωστός κόσμος δεν κυβερνιέται παρά μόνο με τα βιβλία, εκτός από τα άγρια έθνη”.
M. de Voltaire.
…
Αυτή την εβδομάδα λείπω. Απέχω πλήρως απ’ όλα όσα συνήθως κάνω. Έχω πάρει τα βουνά και δεν μου καίγεται καρφί για το τι συμβαίνει στον υπόλοιπο κόσμο. Ρίχνω που και που καμιά ματιά στο κινητό για κανένα σημαντικό mail από τη δουλειά ή κανένα μεταγραφικό νέο του μπασκετικού Ολυμπιακού (φεύ!) και μέχρι εκεί. Η μόνη συνήθεια που δεν άλλαξα είναι το βιβλίο στην τσάντα. Πάντα κουβαλάω κάνα δυο μαζί μου. Για τις ώρες που θα καθίσω στην παιδική χαρά επιβλέποντας τα παιδιά, για την ώρα του καφέ στην πλατεία του χωριού, εάν δεν βρεθεί κανένας γνωστός να πούμε δυο κουβέντες. Και αυτές είναι οι μερικές από τις καλύτερες στιγμές μου. Η στιγμή που θα ανοίξω το βιβλίο μου και θα βυθιστώ στις σελίδες του.
Είναι μια συνήθεια πολλών χρόνων, αλλά και μια συνήθεια από την οποία δεν σκοπεύω να παραιτηθώ. Καλή συνήθεια, την οποία μάλλον δεν έχουμε πολλοί. Οι Έλληνες δεν διαβάζουμε. Μάλλον θα το ξέρετε βέβαια ή θα το υποψιάζεστε λίγο ή πολύ. Ναι δεν διαβάζουμε. Δεν μας αφορά, δεν το βρίσκουμε ενδιαφέρον, μάλλον το θεωρούμε μια άχρηστη δραστηριότητα.
Αναζητώντας ποσοτικά δεδομένα που θα επιβεβαιώσουν την αίσθηση μου βρίσκω μία έρευνα που διεξήγαγε το 2021 ο Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ). Η έρευνα βασίστηκε σε δείγμα 1500 ερωτηθέντων και επιγραμματικά προέκυψαν τα ακόλουθα περιγραφικά ποσοτικά δεδομένα: το 35% των ερωτηθέντων δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο κατά τη διάρκεια ενός έτους, το 34% διαβάζει από ένα 1 έως 4 βιβλία και το 14% από 5 έως 9 βιβλία και μόλις το 17% πάνω από 10 βιβλία. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat βρισκόμαστε μαζί με την Κύπρο στην τελευταία θέση των δαπανών για βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες στην Ευρωπαϊκή Ένωση με 0,4% του εισοδήματός μας. Σε παλαιότερη έρευνα της Eurostat (2011) τα αποτελέσματα ήταν ακόμη πιο αποκαρδιωτικά: σχεδόν ένας στους δύο Έλληνες δεν διαβάζουν ούτε ένα βιβλίο κατά τη διάρκεια ενός έτους. Στο αντίποδα, το ποσοστό ανάγνωσης έστω ενός βιβλίου το χρόνο είναι 98% στην Ισλανδία, 90% στην Νορβηγία, 84% στην Σουηδία, 80% στο Λουξεμβούργο και 73% στην Γερμανία.
Επιστρέφοντας στην έρευνα του ΟΣΔΕΛ, ανακαλύπτω ότι το 51% αυτών που δεν διαβάζουν επικαλούνται ως αιτιολογία την έλλειψη χρόνου και αναρωτιέμαι πώς στον διάολο βρίσκει χρόνο ο Bill Gates, o Warren Buffet, o συγχωρεμένος George Sorros και δεν βρίσκει χρόνο ένας στους δύο Έλληνες να διαβάσουν ένα βιβλίο. Το 16% από την άλλη, δεν κατάφερε ανάμεσα σε πληθώρα τίτλων και απίστευτη θεματολογία, να βρει κάτι που να τους ενδιαφέρει! Ένα 11% είτε ασχολείται με το internet, είτε δεν έχει διάθεση, είτε απλά δεν έτυχε. Πώς θα μπορούσε, τώρα να τύχει, είναι μια απορία που δύσκολα θα μου λυθεί. Στο 22% απλά δεν αρέσει το διάβασμα και είναι μάλλον οι μόνοι ειλικρινείς. Δεν θα παραθέσω περισσότερα ευρήματα της έρευνας. Άλλωστε, για όποιον ενδιαφέρεται η ερεύνα είναι δημοσιευμένη και διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του ΟΣΔΕΛ.
Η ουσία είναι ότι σε μία χώρα που σχεδόν όλοι αγωνίζονται να εισαχθούν σε ένα πανεπιστήμιο και να αποκτήσουν πανεπιστημιακή μόρφωση σχεδόν κανένας δεν διαβάζει. Οξύμωρο; Μάλλον όχι, εάν κρίνω από το γενικότερο επίπεδο των αποφοίτων των πανεπιστημίων. Κατά τα άλλα, η ελάχιστη βάση εισαγωγής μας πείραξε που δεν θα μπορέσουν όλοι να αποκτήσουν πανεπιστημιακό τίτλο.
Με άλλα λόγια, η σχέση μας με τη γνώση είναι μάλλον ελαττωματική αλλά συλλογικά, ως κοινωνία, δεν μας νοιάζει, δεν μας απασχολεί. Προσωπικά, έχω την αίσθηση ότι δεν γνωρίζουμε την ένδεια μας και δεν αναρωτιόμαστε για αυτή. Βλέπετε, ο στόχος πλέον είναι να βγάζουμε χρήματα, όχι να προάγουμε τη γνώση. Στόχος είναι ο υλικός πλούτος, όχι ο πνευματικός. Και για να πετύχουμε αυτό τον στόχο μπορεί για κάποια χρόνια να «ξεσκιζόμαστε» στο διάβασμα, να απομνημονεύουμε χιλιάδες πληροφορίες για την ώρα των εξετάσεων, χωρίς ποτέ κάποιος να μας εξηγήσει την πρακτική χρησιμότητα όλη αυτής της γνώσης, και στο τέλος, όταν έχουμε πάρει καμία δεκαριά πτυχία βγαίνουμε στον κόσμο ως εξειδικευμένοι πανηλίθιοι.
Στη διάρκεια όλης αυτής της λαμπρής διαδρομής βέβαια, πολλοί εξ υμών, έχουμε μισήσει και τη διαδικασία του διαβάσματος. Πώς αλλιώς αφού το διάβασμα και ό,τι αυτό συνεπάγεται δεν αποτέλεσε ποτέ αυτοσκοπό, αλλά μια αναγκαία βάσανο για την επαγγελματική μας αποκατάσταση και κοινωνική αναρρίχηση. Τα τρένο της ευφυίας, της ενσυναίσθησης, της αισθητικής διαπαιδαγώγησης έχει χαθεί δια παντός.
Το χειρότερο βέβαια, δεν είναι η παραγωγή εξειδικευμένων ηλιθίων. Όλο και κάπου χρήσιμοι είμαστε. Το πρόβλημα είναι οι άλλοι, οι ημιμαθείς, που μπορεί να έχουν διαβάσει ένα δύο βιβλία (πολύ πιθανό να τα αγόρασαν μέσω τηλε-πωλήσεων) και έχουν άποψη επί παντός επιστητού. Άποψη; Τί λέω; Βαθύτατη γνώση. Είναι οι ιεροί θεματοφύλακες της μόνης αληθινής γνώσης! Δεν έχουν γνώση από μαθηματικά, αλλά μπορούν να σου κάνουν βαθυστόχαστες αναλύσεις γύρω από την οικονομία, δεν γνωρίζουν γρι από χημεία, φυσική, βιολογία αλλά ξέρουν τα πάντα γύρω από φαρμακολογία, κλιματική αλλαγή, προγνωστικά μοντέλα, ιατρική κι ό,τι μπορεί να φανταστεί ο νους σου. Κάνεις αναφορά στον Χομπς και τον Λοκ και νομίζουν ότι μιλάς για τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Αλλά έχουν άποψη εμπεριστατωμένη για την πολιτική επιστήμη, τη φιλοσοφία του δικαίου και τις διεθνείς σχέσεις.
Ο Descartes έλεγε πως «το να διαβάζεις καλά βιβλία είναι σαν να συνδιαλέγεσαι με τους άριστους των περασμένων αιώνων». Όντως, το διάβασμα είναι ο πιο εύκολος και φθηνός τρόπος για να αποκτήσεις γνώση. Και η γνώση μαζί με την εμπειρία σου προσφέρουν το δώρο της κρίσης. Τη δυνατότητα να εκλογικεύεις και να αξιολογείς πράγματα και καταστάσεις. Και μόνος σου τότε θα μάθεις να αξιολογείς ποιο βιβλίο είναι καλό και ποιο όχι, γιατί θα έχεις μάθει να στοχάζεσαι. Αυτή είναι η πεμπτουσία του διαβάσματος, ο στοχασμός. Το διάβασμα από μόνο του δεν αρκεί. Ίσα ίσα μπορεί να γίνει και επικίνδυνο! Ο Schopenhauer έλεγε πως «όποιος ρίχνεται με τα μούτρα στο διάβασμα και διαβάζει σχεδόν ολόκληρη την ημέρα αλλά περνά τον ενδιάμεσο χρόνο του χωρίς διόλου να στοχάζεται, χάνει με τον καιρό την ικανότητα να σκέφτεται μόνος του – όπως κάποιος που, κυκλοφορώντας μονίμως καβάλα στο άλογο, ξεχνά στο τέλος πώς να βαδίζει. Τέτοια είναι, όμως, η περίπτωση ουκ ολίγων λογίων: από το πολύ διάβασμα έχουν αποβλακωθεί».
Ευτυχώς εμείς δεν κινδυνεύουμε από αυτό, γιατί πολύ απλά απέχουμε έτη φωτός από το πολύ διάβασμα. Βέβαια, αποβλακωνόμαστε με άλλους τρόπους: παλαιότερα τηλεόραση, σήμερα διαδίκτυο και μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Απίστευτη πληροφόρηση, αλλά και εξίσου απίστευτη βλακεία και αν δεν έχεις μάθει να κρίνεις, τί διαβάζεις, πού το διαβάζεις, ποιος το έγραψε, αλλά και ποιος το «πολέμησε», τότε λυπάμαι πολύ, αλλά προάχθηκες από την αμάθεια στην ημιμάθεια και έγινες επικίνδυνος, γιατί συνήθως οι ημιμαθείς είναι και δογματικοί. Μας τα ‘χει πει ο Σωκράτης αυτά. Αυτός ο αρχαίος ντε, για τον οποίο νιώθουμε περήφανοι, καθώς και για ένα τσούρμο άλλους. Αυτοί που χάρισαν τον πολιτισμό στα πέρατα της οικουμένης, στους αχάριστους και παντελώς απολίτιστους. Δεν έχει σημασία που αγνοούμε τί είπε ο Σωκράτης, τί έγραψε ο Πλάτωνας, ποιος ήταν ο Ηράκλειτος, ο Θαλής, ο Πρωταγόρας, ο Αναξίμανδρος, ο Δημόκριτος… Αρκεί που τους μνημονεύουν οι άλλοι: αυτοί οι απολίτιστοι ντε… Και εμείς καμαρώνουμε σα γύφτικα σκεπάρνια για την κληρονομιά μας…
Πίνω τον καφέ μου στην πλατεία του χωριού και διαβάζω το βιβλίο μου. Στο διπλανό τραπέζι έχει ανάψει για τα καλά η κουβέντα σχετικά με τη διεθνή πολιτική κατάσταση και το συσχετισμό δυνάμεων στον απόηχο της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους. Η συζήτηση πηγαίνει από τα ελληνοτουρκικά στο Ουκρανικό, από τον απομονωτισμό της Ρωσίας στην κινεζική απειλή και πάλι από την αρχή. Κλείνω το βιβλίο μου και αφήνω τον εαυτό μου να αφαιρεθεί ακούγοντας την κουβέντα. Είναι ωραίο να ακούς ανθρώπους να ανταλλάσσουν απόψεις και επιχειρήματα για ζητήματα που άμεσα ή έμμεσα μας αφορούν όλους και σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό μπορούν να καθορίσουν το παρόν και το μέλλον μας. Είναι ακόμη καλύτερο όμως να διαβάζεις τις απόψεις και τα επιχειρήματα αυτών που αποδεδειγμένα γνωρίζουν. Κοιτάω το εξώφυλλο του βιβλίου μου: «Παγκόσμια Τάξη. Σκέψεις γύρω από τον χαρακτήρα των εθνών και την πορεία της ιστορίας», συγγραφέας Henry Kissinger. Μάλλον θα κλείσω τα αυτιά μου στην κουβέντα και θα ανοίξω ξανά το βιβλίο μου.
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Journalist Katharine Whitehorn reading a book in London’s Hyde Park,1956. by Bert Hardy