Πριν 109 χρόνια, δυο πολιτικές δολοφονίες με πολλά κοινά χαρακτηριστικά, σηματοδότησαν τις εξελίξεις στην Ευρώπη και τον κόσμο.
Στις 28 Ιουνίου 1914 δολοφονήθηκε στο Σεράγεβο ο Διάδοχος της Αυστρίας Φραγκίσκος Φερδινάνδος. Σχεδόν ένα μήνα αργότερα, στις 31 Ιουλίου, δολοφονήθηκε στο Παρίσι ο Ζαν Ζωρές, κορυφαία μορφή του σοσιαλισμού στην Ευρώπη.
Η πρώτη δολοφονία ήταν η αφορμή για το ξέσπασμα του πολέμου.
Η δεύτερη δολοφονία ήταν το τέλος κάθε ελπίδας για την αποφυγή του.
Η πρώτη γέννησε τον πόλεμο, η δεύτερη θανάτωσε την ειρήνη δολοφονώντας έναν από τους σημαντικότερους Ευρωπαίους ειρηνιστές.
Στο Σεράγεβο έδρασε ένας νεαρός φοιτητής.
Στο Παρίσι επίσης.
Ο ένας ήταν φανατικός Σέρβος εθνικιστής· ο άλλος φανατικός Γάλλος εθνικιστής.
Ο ένας 19 ετών· ο άλλος 24.
Και οι δύο δήλωναν πατριώτες και ήταν υπέρ του πολέμου.
Και οι δυο δράστες δεν έδειξαν καμμιά μεταμέλεια για την πράξη τους, η εκδίκηση και το μίσος ήταν τα βασικά τους κίνητρα.
Ο Γαβριήλ Πρίντσιπ, σπουδαστής σε σχολή της Βοσνίας, ήθελε να εκδικηθεί τους Αυστριακούς για την καταπίεση που ασκούσαν στον λαό της Σερβίας.
Ο Ραούλ Βιλέν, σπουδαστής Αρχαιολογίας στη σχολή του Λούβρου, ήθελε να εκδικηθεί τον ειρηνιστή Ζαν Ζωρές, γιατί τον θεωρούσε αντιπατριώτη και εχθρό της Γαλλίας.
Και οι δυο νεαροί φοιτητές δήλωναν περήφανοι για την πράξη τους.
…
Ένα σχεδόν μήνα μετά την δολοφονία στο Σεράγεβο και έξι μέρες πριν τη δική του δολοφονία, ο Ζαν Ζωρές απηύθυνε στην Λυών (25 Ιουλίου 1914) μια ομιλία-έκκληση στους Γάλλους και σε όλους τους Ευρωπαίους. Η Ευρώπη βρισκόταν στα πρόθυρα του πολέμου, η ασταθής ισσοροπία είχε ανατραπεί και ολόκληρη η ήπειρος έμοιαζε με μια τεράστια πυριτιδαποθήκη.
Ήταν μια ύστατη προσπάθεια για Ειρήνη.
Μια έκκληση στους Προλετάριους της Ευρώπης.
«Ενωθείτε και πείτε όχι στον πόλεμο».
Είναι στο χέρι σας να πείτε όχι.
Χωρίς τους προλετάριους δεν θα υπάρχει στρατός. Και χωρίς στρατιώτες δεν γίνεται πόλεμος.
Η ομιλία αυτή (παρατίθεται ολόκληρη στο τέλος του άρθρου) θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά πολιτικά κείμενα του 20ου αιώνα.
Ιδρυτής της εφημερίδας «Ουμανιτέ» (1905), ο Ζαν Ζωρές, πρότεινε μία παραλλαγμένη μορφή της φράσης του Μαρξ στο κομμουνιστικό μανιφέστο «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε». Για τον Ζωρές έγινε «προλετάριοι όλων των (ευρωπαϊκών) χωρών απεργείτε (ενωμένοι)».
Ενάντια σε ποιον ;
Στον διαρκώς αυξανόμενο και ανεξέλεγκτο εθνικισμό των Ευρωπαϊκών χωρών.
Αντί να πέσει στην παγίδα του πολέμου ο Γάλλος, ο Γερμανός ή ο Άγγλος εργάτης και να σκοτωθεί άδικα για τα αντικρουόμενα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, ήταν προτιμότερο να ενωθούν μεταξύ τους και να απεργήσουν ενάντια στον… πόλεμο!
Εργάτες θα ήταν η συντριπτική πλειονότητα των μελλοντικών στρατιωτών. Πρότεινε λοιπόν μία γενική απεργία του ευρωπαϊκού προλεταριάτου σαν απάντηση στην αναμενόμενη γενική επιστράτευση στις ευρωπαϊκές χώρες.
Το γαλλικό σοσιαλιστικό κόμμα ήταν τμήμα της Εργατικής Διεθνούς και ο Ζαν Ζωρές κορυφαίο στέλεχος του. Πρωτοστατούσε στις ειρηνιστικές πρωτοβουλίες και στη συνεργασία με τα αδελφά ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κόμματα.
Στην Ευρώπη όλοι ένοιωθαν, ήδη από την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα, ότι ένας γενικευμένος πόλεμος, ιδίως μετά τους δυο Βαλκανικούς Πολέμους, τις ανακατατάξεις στα Βαλκάνια, την κατάσταση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την εντεινόμενη αντιπαράθεση μεταξύ Αγγλίας (που κυριαρχούσε στο κόσμο) και Γερμανίας (που ήθελε να πάρει τη θέση της Αγγλίας) φάνταζε όλο και πιο πιθανός. Μετά την δολοφονία του Αρχιδούκα της Αυστρίας στο Σεράγεβο έγινε αναπόφευκτος.
Ο Ζαν Ζωρές ενστερνιζόταν πολλές από τις ιδέες του μαρξισμού και κυρίως αυτή της ενότητας του προλεταριάτου. Είχε μία έντονη χριστιανική προσέγγιση της ιδέας του σοσιαλισμού, ήταν υπέρ της μεταρρύθμισης και κατά της επανάστασης και κάθε μορφής βίας.
Έγραφε σε ένα από τα κείμενα του:
«Πως θα μπορούσε η ιερή ιδέα της αδελφοσύνης, της δικαιοσύνης, να ξυπνήσει στις καρδιές των ανθρώπων αν η φύση των ανθρώπων ήταν μόνο βίαιη; […]
Αυτή η αποκάλυψη του απείρου με τη μορφή της δικαιοσύνης έχοντας συγκινήσει τις ανθρώπινες ψυχές, θα τις κάνει να κατανοήσουν καλύτερα το όνειρο του απείρου που περιέχει ο χριστιανισμός. Με αυτή την έννοια ο σοσιαλισμός θα ανανεώσει και θα παρατείνει στην ανθρωπότητα το πνεύμα του Χριστού».
Το μήνυμα του μεγάλου αυτού ανθρωπιστή, ειρηνιστή σοσιαλιστή, όχι μόνο δεν εισακούστηκε, αλλά -ειρωνεία της τύχης- την ημέρα της κηδείας του η γαλλική σοσιαλιστική αριστερά, της οποίας υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ηγέτες της, ανακοίνωνε την συμμετοχή της και την συμμαχία της στην «Ιερή Ένωση» του γαλλικού έθνους ενάντια στη Γερμανία.
Οι Γάλλοι και οι ευρωπαίοι προλετάριοι όχι μόνο δεν ενώθηκαν μεταξύ τους ενάντια στον πόλεμο των καπιταλιστικών συμφερόντων, όπως πίστευε και ευχόταν ο Ζωρές και οι σύντροφοί του, αλλά πολέμησαν ο ένας τον άλλον με το σφοδρότερο μίσος.
…
Ο δημόσιος λόγος του Ζωρές αποτελεί πρότυπο πολιτικού ρεαλισμού, διπλωματίας και πολιτικής διορατικότητας.
Προέβλεψε με ακρίβεια τι θα επακολουθήσει.
ΘΕΛΩ ΝΑ ΕΛΠΙΣΩ ΟΤΙ ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΔΕΝ ΘΑ ΤΕΤΕΛΕΣΘΕΙ
Πολίτες,
Θέλω να σας πω απόψε ότι δεν είμασταν ποτέ, ότι εδώ και σαράντα χρόνια η Ευρώπη δεν βρέθηκε ποτέ σε μια πιο απειλητική και πιο τραγική κατάσταση από αυτήν στην οποία βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή που σας ομιλώ.
Αχ! πολίτες, δεν θέλω να υπερτονίσω τα θλιβερά χρώματα της πραγματικότητας, δεν θέλω να πω ότι η διπλωματική ρήξη, για την οποία είχαμε τα νέα πριν από μισή ώρα, μεταξύ Αυστρίας και Σερβίας, σημαίνει απαραίτητα ότι ένας πόλεμος μεταξύ Αυστρίας και Σερβίας θα ξεσπάσει και δεν λέω ότι αν ξεσπάσει πόλεμος μεταξύ Σερβίας και Αυστρίας η σύγκρουση θα εξαπλωθεί αναγκαστικά στην υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά λέω ότι έχουμε εναντίον μας, ενάντια στην ειρήνη, ενάντια στη ζωή των ανθρώπων, αυτή ακριβώς την ώρα, τρομερές πιθανότητες, και ενάντια στις οποίες θα χρειαστεί να καταβάλουν οι προλετάριοι της Ευρώπης προσπάθειες υπέρτατης αλληλεγγύης που μπορούν να επιχειρήσουν.
Πολίτες, το τελεσίγραφο που έστειλε η Αυστρία στη Σερβία είναι γεμάτο απειλές και αν η Αυστρία εισβάλει σε σλαβικό έδαφος, αν οι Γερμανοί, αν η γερμανική φυλή της Αυστρίας ασκήσει βία στους Σέρβους που είναι μέρος του σλαβικού κόσμου και για τους οποίους οι Σλάβοι της Ρωσίας αισθάνονται βαθιά συμπάθεια, πρέπει να φοβόμαστε και να προβλέψουμε ότι η Ρωσία θα εισέλθει στη σύγκρουση, και εάν η Ρωσία παρέμβει για να υπερασπιστεί τη Σερβία, η Αυστρία έχοντας μπροστά της τους δύο αντίπαλους, τη Σερβία και τη Ρωσία, θα επικαλεστεί τη συνθήκη συμμαχίας που την ένωσε με τη Γερμανία, και η Γερμανία άφησε να γίνει γνωστό ότι θα έδειχνε αλληλεγγύη με την Αυστρία. Και αν η σύγκρουση δεν παρέμενε μεταξύ Αυστρίας και Σερβίας, αν εμπλεκόταν η Ρωσία, η Αυστρία θα έβλεπε τη Γερμανία να παίρνει θέση στα πεδία των μαχών στο πλευρό της. Αλλά τότε, δεν είναι πλέον μόνο η συνθήκη συμμαχίας μεταξύ της Αυστρίας και της Γερμανίας που τίθεται σε εφαρμογή, είναι η μυστική συνθήκη, και οι βασικές ρήτρες της οποίας γνωρίζουμε, που δεσμεύουν τη Ρωσία και τη Γαλλία και η Ρωσία θα πει στη Γαλλία:
«Έχω δύο αντιπάλους εναντίον μου, τη Γερμανία και την Αυστρία, έχω το δικαίωμα να επικαλεστώ τη συνθήκη που μας δεσμεύει, η Γαλλία πρέπει να έρθει και να πάρει τη θέση της στο πλευρό μου».
Αυτή τη στιγμή μπορεί να βρισκόμαστε στην παραμονή της ημέρας που η Αυστρία θα επιτεθεί στους Σέρβους και μετά η Αυστρία και η Γερμανία θα επιτεθούν στους Σέρβους και τους Ρώσους, αυτή είναι η Ευρώπη που φλέγεται, ο κόσμος φλέγεται.
Σε μια τόσο σοβαρή ώρα, γεμάτη κινδύνους για όλους μας, για όλες τις πατρίδες, δεν θέλω να καθυστερήσω πολύ στην αναζήτηση των ευθυνών. Έχουμε τα δικά μας… και καταθέτω στην ιστορία ότι τα είχαμε προβλέψει, ότι τα είχαμε ανακοινώσει. Όταν λέγαμε ότι η είσοδος στο Μαρόκο με τη βία, με τα όπλα, σημαίνει ότι ανοίγει η εποχή των φιλοδοξιών, της απληστίας και των συγκρούσεων, μας κατήγγειλαν ως κακούς Γάλλους ενώ εμείς ήμασταν που ανησυχούσαμε για τη Γαλλία.
Ορίστε, αλίμονο! το μερίδιο ευθύνης μας, και γίνεται πιο σαφές, ότι είναι το ζήτημα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης που είναι η αφορμή της διαμάχης μεταξύ Αυστρίας και Σερβίας και ότι εμείς, οι Γάλλοι, όταν η Αυστρία προσάρτησε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, δεν αρνηθήκαμε ούτε το δικαίωμα ούτε τα μέσα να της εναντιωθούμε, μην κάνοντας την παραμικρή διαμαρτυρία, επειδή ήμασταν σε εμπλοκή στο Μαρόκο και ότι χρειαζόμασταν να συγχωρήσουμε τη δική μας αμαρτία συγχωρώντας τις αμαρτίες των άλλων.
Τότε ο Υπουργός των Εξωτερικών μας είπε στην Αυστρία:
«Θα σου δώσουμε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, με την προϋπόθεση να μας δώσεις το Μαρόκο» και προτείναμε τις προσφορές μας για μετάνοια, από δύναμη σε δύναμη, από έθνος σε έθνος, και είπαμε στην Ιταλία: «Μπορείς να πας στην Τριπολιτανία, αφού είμαι στο Μαρόκο, μπορείς να κλέψεις στην μια άκρη του δρόμου, αφού εγώ έκλεψα ήδη την άλλη πλευρά».
Κάθε λαός εμφανίζεται στους δρόμους της Ευρώπης με τον μικρό του πυρσό στο χέρι, και να τώρα η πυρκαγιά.
Ε λοιπόν! πολίτες, έχουμε το μερίδιο ευθύνης που μας αναλογεί, αλλά αυτό δεν κρύβει την ευθύνη των άλλων, και έχουμε το δικαίωμα και το καθήκον να καταγγείλουμε, αφενός, την πονηρότητα και τη βαναυσότητα της γερμανικής διπλωματίας και, αφετέρου, τη διπροσωπία της ρωσικής διπλωματίας. Οι Ρώσοι που ίσως πάνε στο πλευρό των Σέρβων εναντίον της Αυστρίας θα πουν: «Η καρδιά μου ως μεγάλος σλαβικός λαός δεν αντέχει να βλέπει τους μικρούς Σλάβους της Σερβίας να υποφέρουν». Ναι, αλλά ποιος χτύπησε τη Σερβία στην καρδιά; Όταν η Ρωσία επενέβη στα Βαλκάνια, το 1877, και όταν δημιούργησε τη λεγόμενη ανεξάρτητη Βουλγαρία, με την ελπίδα να την έχει στο χέρι της, είπε στην Αυστρία:
«Άσε με να κάνω ότι θέλω και θα σε αφήσω να πάρεις τη διοίκηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης».
Η διοίκηση, καταλαβαίνετε τι σημαίνει αυτή η λέξη μεταξύ διπλωματών, και από την ημέρα κατά την οποία η Αυστροουγγαρία έλαβε τη διαταγή να διοικήσει τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, είχε μόνο μια σκέψη, ήταν το πως να τη διαχειριστεί σκεφτόμενη το συμφέρον της.
Στη συνέντευξη που είχε ο Ρώσος Υπουργός Εξωτερικών με τον Αυστριακό Υπουργό Εξωτερικών, η Ρωσία είπε στην Αυστρία: «Θα σας επιτρέψω να προσαρτήσετε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη υπό τον όρο να μου επιτρέψετε να δημιουργήσω μια διέξοδο στη Μαύρη Θάλασσα, κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Ο κ. Έρενταλ έκανε ένα νεύμα, το οποίο η Ρωσία ερμήνευσε ως ναι, και επέτρεψε στην Αυστρία να πάρει τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, και μετά όταν η Βοσνία-Ερζεγοβίνη μπήκε στις τσέπες της Αυστρίας, είπε στην Αυστρία: «Είναι η σειρά μου για τη Μαύρη Θάλασσα” .
– ” Τι;
-Τι σας είπα;
-Τίποτα απολύτως!
Και από τότε υπήρξε μια παρεξήγηση με τη Ρωσία και την Αυστρία, μεταξύ του κ Ισόλσκι υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, και του κ Έρενταλ, Υπουργού Εξωτερικών της Αυστρίας, αλλά η Ρωσία ήταν ο συνεργός της Αυστρίας στην παράδοση των Σλάβων της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στην Αυστροουγγαρία και στον τραυματισμό των Σλάβων της Σερβίας στην καρδιά.
Αυτό είναι που την εμπλέκει τώρα με αυτό τον τρόπο στην σημερινή κατάσταση.
Αν εδώ και τριάντα χρόνια που η Αυστρία είχε τη διοίκηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, έκανε καλό σε αυτούς τους λαούς, δεν θα υπήρχαν δυσκολίες στην Ευρώπη σήμερα. Αλλά η κληρική Αυστρία δυνάστευσε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ήθελε να την προσηλυτίσει δια της βίας στον καθολικισμό, διώκοντάς την στις πεποιθήσεις της, προκάλεσε τελικά τη δυσαρέσκεια αυτών των λαών.
Η αποικιακή πολιτική της Γαλλίας, η ύπουλη πολιτική της Ρωσίας και η ωμή βούληση της Αυστρίας συνέβαλαν στη δημιουργία της φρικτής κατάστασης των πραγμάτων στην οποία βρισκόμαστε. Η Ευρώπη αγωνίζεται σαν να βρίσκεται σε ένα εφιάλτη.
Έ λοιπόν! πολίτες, μέσα στο σκοτάδι που μας περιβάλλει, στη βαθιά αβεβαιότητα στην οποία βρισκόμαστε για το τι θα συμβεί αύριο, δεν θέλω να πω τίποτα με βιασύνη, εξακολουθώ να ελπίζω παρά όλα αυτά, λόγω της τεράστιας καταστροφής από την οποία απειλούμαστε, ότι την τελευταία στιγμή, οι κυβερνήσεις θα συνενωθούν και ότι δεν θα χρειαστεί να ανατριχιάζουμε από τη φρίκη στη σκέψη του κατακλυσμού που θα συνεπαγόταν ένας ευρωπαϊκός πόλεμος για τους πολίτες σήμερα.
Είδατε τον Βαλκανικό πόλεμο;
Ένας σχεδόν ολόκληρος στρατός έχει υποκύψει είτε στο πεδίο της μάχης είτε σε νοσοκομειακά κρεβάτια, ένας στρατός έχει φύγει με αριθμό τριακοσίων χιλιάδων ανδρών, αφήνοντας στα πεδία των μαχών, στα χαντάκια των δρόμων ή σε νοσοκομειακά κρεβάτια μολυσμένα από τύφο, εκατό χιλιάδες άνδρες στο σύνολο των τριακοσίων χιλιάδων.
Σκεφτείτε ποια θα ήταν η καταστροφή για την Ευρώπη: δεν θα ήταν πια, όπως στα Βαλκάνια, ένας στρατός τριακοσίων χιλιάδων ανδρών, αλλά τέσσερις, πέντε και έξι στρατοί δύο εκατομμυρίων ανδρών. Τι σφαγή, τι ερείπια, τι βαρβαρότητα! Και γι’ αυτό, όταν το σύννεφο της καταιγίδας είναι ήδη πάνω μας, γι’ αυτό θέλω ακόμα να ελπίζω ότι το έγκλημα δεν θα ολοκληρωθεί. Πολίτες, αν ξεσπάσει η καταιγίδα, όλοι εμείς οι σοσιαλιστές, θα φροντίσουμε να απαλλαχθούμε το συντομότερο δυνατό από το έγκλημα που θα έχουν διαπράξει οι ηγέτες και στο μεταξύ, αν μας απομένει τίποτα, αν μας απομένουν λίγες ώρες, θα διπλασιάσουμε τις προσπάθειές μας για την πρόληψη καταστροφών.
Ήδη οι σοσιαλιστές σύντροφοί μας στη Γερμανία διαμαρτύρονται αγανακτισμένοι για το τελεσίγραφο της Αυστρίας και πιστεύω ότι έχει κληθεί το διεθνές σοσιαλιστικό γραφείο μας.
Όπως και να έχει, πολίτες, και αυτά τα λέω με ένα είδος απελπισίας, δεν υπάρχει κάτι επιπλέον τη στιγμή που εμείς απειλούμαστε με φόνο και αγριότητα, ότι μια ευκαιρία για τη διατήρηση της ειρήνης και τη σωτηρία του πολιτισμού είναι να συγκεντρώσει το προλεταριάτο όλες του τις δυνάμεις που περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό αδελφών, Γάλλων, Άγγλων, Γερμανών, Ιταλών, Ρώσων και να ζητήσουμε από τους χιλιάδες άντρες να ενωθούν ώστε ο ομόφωνος χτύπος της καρδιάς τους να απομακρύνει τον φρικτό εφιάλτη.
Θα ντρεπόμουν για τον εαυτό μου, πολίτες, αν υπήρχε ένας ανάμεσά σας που μπορούσε να πιστέψει ότι προσπαθώ να μετατρέψω το δράμα των γεγονότων προς όφελος μιας εκλογικής νίκης, όσο πολύτιμη κι αν είναι αυτή. Αλλά έχω το δικαίωμα να σας πω ότι είναι καθήκον μας, προς όλους εσάς, να μην παραμελήσουμε ούτε μια ευκαιρία να δείξουμε ότι είστε με το Διεθνές Σοσιαλιστικό Κόμμα που αντιπροσωπεύει αυτή την ώρα, κάτω από την καταιγίδα, τη μόνη υπόσχεση μιας δυνατότητα ειρήνης ή αποκατάσταση της ειρήνης».
Ομιλία που εκφωνήθηκε στο Lyon-Vaise,
25 Ιουλίου 1914.
…
Ο Ζωρές προέβλεψε με ακρίβεια τι θα συνέβαινε.
Στις 28 Ιουλίου η Αυστροουγγαρία κηρύσσει τον πόλεμο στη Σερβία.
Την 1 Αυγούστου η Γερμανία στην Ρωσία. Στις 3 Αυγούστου η Γερμανία στην Γαλλία. Στις 4 Αυγούστου η μεγάλη Βρετανία στην Γερμανία.
Στις 6 Αυγούστου η Αυστροουγγαρία στη Ρωσία.
Στις 11 Αυγούστου η Γαλλία στην Αυστροουγγαρία.
Στις 13 Αυγούστου η Μεγάλη Βρετανία στην Αυστροουγγαρία .
Στις 3 Νοεμβρίου η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία στην οθωμανική αυτοκρατορία.
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Το εξώφυλλο ειδικής έκδοσης της ΟΥΜΑΝΙΤΕ (εφημερίδα του Γαλλικού ΚΚ) στην επέτειο των 100 χρόνων από τη δολοφονία του Ζαν Ζωρές