Η μοίρα του κάμπου είναι να πλημμυρίζει. Αυτό είναι γραμμένο αιώνες τώρα. Και δεν είναι μόνο η μοίρα τούτου του κάμπου, του θεσσαλικού. Όχι. Η μοίρα έχει γραμμένο για όλες τις πεδιάδες συχνά πυκνά να πλημμυρίζουν. Άλλοτε πολύ, άλλοτε λιγότερο. Και από αυτή τη μοίρα δεν ξεφεύγει καμιά. Πώς θαρρείτε ότι προκύπτει η ευφορία του κάμπου; Είναι η προίκα των πλημμυρών σε αλλοτινούς καιρούς. Οι πιο παλιοί σίγουρα θα θυμούνται και άλλες πλημμύρες και καταστροφές, θα έχουν αποτυπωμένα στη μνήμη τους τον πόνο, την απώλεια και την καταστροφή που φέρνει το νερό όταν πέφτει με ορμή πάνω στον ανθρώπινο μόχθο. Οι επιστήμονες πάλι, γνωρίζουν με βεβαιότητα ακόμη πιο καταστροφικές πλημμύρες σε χρόνους προγενέστερους που μετριούνται όχι με ανθρώπινες ζωές, αλλά με χρόνους γεωλογικούς, τους μεγααιώνες. Τα νερά αυτών των πλημμυρών έχουν φυλακιστεί στα έγκατα της θεσσαλικής γης και της χαρίζουν αυτή την ευφορία. Καλό θα ήταν να μην το έχουμε ξεχάσει, αλλά δυστυχώς κοντή η μνήμη του ανθρώπου και ακόρεστη η ανάγκη του για ανάπτυξη.
Τις τελευταίες δεκαετίες ειδικά αυτή η ανάπτυξη πραγματοποιήθηκε με ρυθμούς αλματώδεις, θυσιάζοντας πολλές φορές το φυσικό περιβάλλον, αλλά και κατανέμοντας τους πόρους με τέτοιο τρόπο που το περιβαλλοντικό μας αποτύπωμα να έχει μονίμως αρνητικά διευρυνόμενο ισοζύγιο. Για την ευημερία των ανθρώπων του θεσσαλικού κάμπου αποξηράθηκε τη δεκαετία του ’60 η λίμνη Κάρλα, αφενός για να αυξηθεί η καλλιεργήσιμη γη κατά περίπου 80.000 στρέμματα και δευτερευόντως, για να περιοριστούν υγειονομικοί κίνδυνοι που κάνουν την εμφάνιση τους σε ελώδης περιοχές. Και κάπως έτσι έσβησε το 1962 η πανάρχαια λίμνη Βοιβιή, στα κατοπινά χρόνια Κάρλα. Βέβαια, το project του Ιταλού μηχανικού Nobile, που είχε αρχικά εισηγηθεί την αποξήρανση πίσω στη δεκαετία του 1910, προέβλεπε και άλλες δράσεις, με σημαντικότερη τη δημιουργία ταμιευτήρα. Δυστυχώς υλοποιήθηκε μόνο η πρώτη δράση, αυτή της αποξήρανσης. Σήμερα γνωρίζουμε ότι μια τέτοια δράση δεν είναι πλέον αποδεκτή με όρους και κριτήρια επιστημονικά. Πουθενά στον λεγόμενο πρώτο κόσμο δεν υιοθετείται η τακτική της αποξήρανσης, ούτε για λόγους υγειονομικούς, αλλά ούτε και για την αύξηση της παραγωγής. Δεν είναι διαπίστωση δική μου, αλλά τα λεγόμενα του καθηγητή Φυσικών Καταστροφών Κωνσταντίνου Συνολάκη, ενός ειδικού με μακρά πορεία και συμμετοχή ερευνητικά έργα τόσο στην Ελλάδα, αλλά και στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Τα λάθη και οι αστοχίες δεν περιορίστηκαν μόνο στην Κάρλα, αλλά επαναλήφθηκαν, σε μεγαλύτερο η μικρότερο βαθμό σε όλη τη Θεσσαλία. Στο βωμό της αύξησης της παραγωγής, επιλέχθηκαν οι πιο εύκολες λύσεις: χείμαρροι και ποτάμια μετατράπηκαν σε κανάλια και χαντάκια για να αυξηθεί η καλλιεργήσιμη επιφάνεια. Τα νερά των ποταμών χύνονται στη θάλασσα, ενώ υδροβόρες καλλιέργειες όπως αυτές του καλαμποκιού και του βαμβακιού υδροδοτούνται από γεωτρήσεις μειώνοντας και μολύνοντας τα υπόγεια αποθέματα νερού που βρίσκονται στους υδροφόρους ορίζοντες.
Όλες αυτές οι ανθρώπινες παρεμβάσεις, κυρίως σε τοπικό επίπεδο, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη μια μακροσκοπική θεώρηση του Θεσσαλικού κάμπου στο σύνολο του, οδήγησαν λίγο πολύ στη σημερινή κατάσταση. Κανείς νοήμων άνθρωπος δεν παραβλέπει τις πρωτόγνωρες ποσότητες νερού που έπεσαν μέσα σε λίγα μόλις εικοσιτετράωρα, ποσότητες που αντιστοιχούν ή και ξεπερνούν το ετήσιο ύψος βροχόπτωσης, αλλά και κανείς νοήμων άνθρωπος δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι υποδομές που θα είχαν λάβει υπόψη τους πλημμυρικούς χάρτες, τα προβλήματα που προκύπτουν από τη μορφολογία του εδάφους, τις στενώσεις κοιτών ποταμών, τα χωμάτινα(!) αρδευτικά φράγματα με την παράλληλη οριοθέτηση ποταμών, την ολοκληρωμένη διαχείριση των ορεινών όγκων της Θεσσαλίας και τον καθαρισμό των ρεμάτων θα είχαν μειώσει κατά πολύ τις καταστροφές της πρόσφατης θεομηνίας. Και δεν μπορεί το πολιτικό προσωπικό της χώρας ανερυθρίαστα να ισχυρίζεται ότι είχε γίνει ό,τι ήταν εφικτό να γίνει και πως για όλα ευθύνεται το μέγεθος της κακοκαιρίας. Η Ελλάδα διαθέτει από το 2017, στα πλαίσια οδηγίας της ΕΕ (η οποία και συγχρηματοδοτεί τη δράση), χάρτες κινδύνου πλημμύρας, στους οποίους περιλαμβάνονται και σενάρια ακραίων βροχοπτώσεων, όπως αυτή που έφερε η κακοκαιρία Daniel, σύμφωνα με τον καθηγητή στο εργαστήριο Υδρολογίας και Ανάπτυξης Υδατικών Πόρων της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών στο ΕΜΠ, Ανδρέα Ευστρατιάδη, σε δηλώσεις του στην εφημερίδα Καθημερινή στις 12 Σεπτεμβρίου. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει ο ίδιος στη συνέχεια, “παρά το γεγονός πως υπάρχει το σενάριο στους χάρτες, δεν σημαίνει πως έχουν γίνει τα απαραίτητα αντιπλημμυρικά έργα προκειμένου να αντέξουν τόσο μεγάλα ύψη βροχής”. Και κάπως έτσι, φτάνουμε στο τώρα. Ποιο είναι αυτό;
Η Θεσσαλία συνεισφέρει, με βάση τα δεδομένα της ΕΛΣΤΑΤ, περίπου το 5% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (για την ακρίβεια με βάση τα τελευταία δημοσιευμένα στοιχεία της 31ης Ιανουαρίου 2023 που αφορούν στο έτος 2020, το ποσοστό είναι 5,2%). Πιο αναλυτικά και ανά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας τα ποσοστά συνεισφοράς της Θεσσαλίας για την ίδια περίοδο αναφοράς παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα:
Κλάδος Οικονομικής Δραστηριότητας | Ποσοστιαία Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία |
Γεωργία, δασοκομία, αλιεία | 14,09% |
Ορυχεία & λατομεία, μεταποίηση, παροχή ρεύματος, ΦΑ, ατμού και κλιματισμού, παροχή νερού, επεξεργασία λυμάτων, διαχείριση αποβλήτων και δραστηριότητες εξυγίανσης | 5,57% |
Κατασκευές | 5,82% |
Χονδρικό & λιανικό εμπόριο, επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων & μοτοσυκλετών, μεταφορά & αποθήκευση, δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύματος κα υπηρεσιών εστίασης | 4,05% |
Ενημέρωση & επικοινωνία | 1,46% |
Χρηματοπιστωτικές & ασφαλιστικές δραστηριότητες | 2,65% |
Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας | 3,91% |
Επαγγελματικές, επιστημονικές & τεχνικές δραστηριότητες. Διοικητικές & υποστηρικτικές δραστηριότητες | 2,85% |
Δημόσια διοίκηση & άμυνα, εκπαίδευση, δραστηριότητες σχετικές με την ανθρώπινη υγεία και την κοινωνική μέριμνα | 7,01% |
Τέχνες, διασκέδαση, ψυχαγωγία. Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών. Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών. Δραστηριότητες ετερόδικων οργανισμών & φορέων | 5,85% |
Παράλληλα, η Θεσσαλία είναι η πρώτη περιφέρεια στην παραγωγή βιομηχανικών φυτών (52,8% της παραγωγής βιομηχανικής ντομάτας, 38% της παραγωγής βαμβακιού) και σε αρκετά φρούτα και ξηρούς καρπούς (αχλάδια 54,7%, αμύγδαλα 51,7%, κάστανα 39,5% και καρύδια 26,3%).
Σε ό,τι αφορά τη ζωική παραγωγή, στη Θεσσαλία παράγεται το 19,4% του εγχώριου πρόβειου γάλακτος και το 13,7% του εγχώριου αιγείου γάλακτος. Ακολουθούν η βοοτροφία που παράγει το 18,5% της ελληνικής παραγωγής βόειου κρέατος και το 19,7% του βόειου γάλακτος και η χοιροτροφία που παράγει το 10% της εθνικής παραγωγής χοιρινού κρέατος.
Στον κλάδο τροφίμων-ποτών και πιο συγκεκριμένα στον κλάδο των γαλακτοκομικών προϊόντων, οι επιχειρήσεις της περιφέρειας Θεσσαλίας παράγουν το 40% των μαλακών τυριών και το 25% των σκληρών τυριών.
Χωρίς να απαιτούνται εξειδικευμένες γνώσεις μπορεί κανείς να σκιαγραφήσει την επόμενη μέρα. Η πλημμυρισμένη περιοχή στη Θεσσαλία όπως καταγράφηκε και από τον Ευρωπαϊκό δορυφόρο του συστήματος Copernicus είναι κοντά στα 800.000 στρέμματα. Αυτό σημαίνει ότι περίπου το 1/4 της καλλιεργήσιμης θεσσαλικής γης – που αποτελεί την καρδιά της αγροτικής παραγωγής – έχει θαφτεί κάτω από το νερό. Σύμφωνα με τον κοσμήτορα της Γεωπονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Νίκο Δαναλάτο, θα χρειαστούν 2 με 3 χρόνια για να επανέλθει σε μεγάλο ποσοστό το 100% της επιφάνειας των καλλιεργήσιμων εκτάσεων που έχουν πλημμυρίσει. Το αισιόδοξο με βάση τον ίδιο είναι ότι θα μειωθεί η παραγωγή μόνο στα εδάφη που το πάχος της στρώσης των φερτών υλικών είναι μεγάλο, καθώς στα υπόλοιπα η άρωση θα αναστρέψει το έδαφος. Η ποιότητα βέβαια των παραγόμενων προϊόντων είναι μια άλλη ιστορία, καθώς κανείς δεν μπορεί να μιλήσει με βεβαιότητα για τη σύνθεση των φερτών υλικών, η οποία βέβαια διαφοροποιείται από περιοχή σε περιοχή. Ο Θεσσαλικός κάμπος δεν έχει “πεθάνει”, λένε οι επιστήμονες. Οι εκτάσεις που έχουν απλά πλημμυρίσει μπορούν να καλλιεργηθούν άμεσα μετά την αποστράγγιση, ενώ όσες αναμείχθηκαν με φερτά υλικά θα είναι καλλιεργήσιμες υπό προϋποθέσεις. Αυτό είναι το αισιόδοξο μήνυμα, αλλά αφορά σε μεσοπρόθεσμο διάστημα. Στο βραχυπρόθεσμο, οι ελλείψεις στην αγορά σε γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα είναι ήδη ορατές, πιέζοντας ακόμη υψηλότερα τις τιμές σε μία ούτως ή άλλως περίοδο επίμονου υψηλού πληθωρισμού.
Και αυτά είναι τα άμεσα ορατά αρνητικά αποτελέσματα της κακοκαιρίας. Όταν υποχωρήσει η στάθμη του νερού, τότε μόνο θα μετρήσουν οι κάτοικοι της Θεσσαλίας τις πραγματικές τους πληγές: ζημίες σε υποδομές, δημόσιες και ιδιωτικές, μηχανολογικό εξοπλισμό, μεταφορικά μέσα, έτοιμα και ημικατεργασμένα προϊόντα, αποθέματα υλικών συσκευασίας, πρώτες και δεύτερες ύλες παραγωγής και πάει λέγοντας. Και σε βάθους χρόνου μπαίνουν στην εξίσωση όροι και έννοιες όπως δημογραφική μεταβολή του πληθυσμού, καθώς μέρος του πληθυσμού θα αναγκαστεί ίσως να εγκαταλείψει το επάγγελμα του και να αναζητήσει νέα εργασία, με πιθανή μετοίκηση σε άλλη περιοχή της χώρας, αλλά και μεταβολή στο μίγμα αστικού και μη αστικού πληθυσμού, σηματοδοτώντας ενδεχόμενη νέα ερήμωση της υπαίθρου.
Προς το παρόν, ελάχιστο ενδιαφέρον συγκεντρώνουν όλα τα παραπάνω. Είναι αντιδημοφιλή θεματολογία, όπως άλλωστε αντιδημοφιλή χαρακτηρίστηκαν και τα αντιπλημμυρικά έργα. Στο επίκεντρο της επικαιρότητας είναι ο ανθρώπινος πόνος και ο καταλογισμός ευθυνών, τις οποίες απ’ ότι φαίνεται δεν θα αναλάβει κανείς, καθώς θα εξατμιστούν πιο γρήγορα και από τα λιμνάζοντα νερά μέσα στο κυκεώνα της γραφειοκρατίας και των δικαστικών διαδικασιών. Σύνηθες το έργο. Άντε το πολύ πολύ να βρεθούν κάποια εξιλαστήρια θύματα μέχρι να εκτονωθεί ή να στραφεί αλλού το ενδιαφέρον της επικαιρότητας και των μέσων ενημέρωσης: κατά πάσα πιθανότητα σε κάποια άλλη καταστροφή, σε κάποιο άλλο επίδομα…
Αυτή είναι η μοίρα μας… Να ζούμε τις ζωές μας μέσα από ψευδαισθήσεις και αφηγήματα, σαν αυτό που άκουσα από το στόμα του πρωθυπουργού, κατά τη διάρκεια της κοινής συνέντευξης τύπου με την κυρία φον ντερ Λάιεν κατά την ανακοίνωση των μέτρων στήριξης της ΕΕ προς τη χώρα μας την περασμένη Τρίτη, ότι “η χώρα σήμερα είναι οικονομικά ισχυρότερη από ποτέ”. Ρήση που επανέλαβε αυτολεξεί μία ημέρα αργότερα και ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Παύλος Μαρινάκης. Σε αυτές τις μεγαλοστομίες έρχονται να προστεθούν και κάποιοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί όπως καλή ώρα η HSBC που δηλώνει ότι η ο βραχυπρόθεσμος αντίκτυπος στην αύξηση του ΑΕΠ θα πρέπει να είναι περιορισμένος και το δημοσιονομικό κόστος διαχειρίσιμο. Και αναρωτιέμαι με το φτωχό μου το μυαλό “αφού οικονομικά είμαστε ισχυρότεροι από ποτέ, γιατί τρέξαμε πριν καν πέσουν τα νερά να παρακαλέσουμε για βοήθεια; Και γιατί καλή μου HSBC, αφού η ελληνική οικονομία είναι υγιής και ελπιδοφόρα, πούλησες τις δραστηριότητες σου στην Παγκρήτια Τράπεζα και μας κούνησες το μαντήλι;”
Μάλλον αυτή είναι η μοίρα μας… να κοροϊδευόμαστε μεταξύ μας και οι άλλοι να μας κουνάνε το μαντήλι…
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Όγδοη μέρα της κακοκαιρίας Ντάνιελ στην περιοχή Μεταμόρφωση της Καρδίτσας, 12 Σεπτεμβρίου 2023. [Γιώργος Κονταρίνης/Eurokinissi]